راست است که سبب محکوم شدن من ناتوانی‌ام بود، ولی نه ناتوانی در سخن گفتن؛ بلکه من از بی‌شرمی و گستاخی، و گفتن سخنانی که شما خواهان شنیدن بودید، ناتوان بودم و نمی‌توانستم لابه و زاری کنم و سخنانی به زبان آورم که شما به شنیدن آنها از دیگران خو گرفته‌اید و من درخور شأن خود نمی‌شمرم.
نه هنگام دفاع از خود آماده بودم برای گریز از خطر به کاری پست تن در دهم، و نه اکنون از آنچه گفته و کرده‌ام پشیمانم. بلکه مردن پس از آن دفاع را از زندگی با استرحام و زاری برتر می‌شمارم.
زیرا سزاوار نمی‌دانم که آدمی چه در دادگاه و چه در میدان جنگ از چنگال مرگ به آغوش ننگ بگریزد.
اگر روا باشد که انسان برای رهایی از خطر به هر کردار و گفتاری توسل جوید، در میدان جنگ نیز بسا پیش می‌آید که با انداختن سلاح و سر فرود آوردن در برابر دشمن به آسانی می‌توان از مرگ رهایی یافت.
آری، آتنیان، گریز از مرگ دشوار نیست، گریز از بدی دشوار است.
در رساله آپولوژی افلاطون (حضور و محاکمه سقراط در دادگاه) با دو نگاه مواجه ایم.
در یک سوی این روایت دموکراسی آتن و شاکیان سقراط حضور دارند که معتقدند سقراط با «توهین به مقدسات» و «تشویش و گمراه کردن اذهان جوانان» باعث فریب و انحراف آتن شده است. (گناهی که بسیاری از روشنفکران و متفکران بزرگ تاریخ به خاطر آن محاکمه و مجازات شده اند…)
در سوی دیگر این دادگاه با دفاعیات سقراط مواجه هستیم.
دفاعیاتی که نشان از عمق تفکر یکی از بزرگترین قهرمانان تاریخ اندیشه بشری است.
سقراط به عنوان یک پرسشگر همیشگی در دادگاه حاضر شده و در دفاعیه خود هم مدام آتنیان را به اندیشیدن در کردار، رفتار و گفتار خود دعوت می کند.
محاکمه سقراط نشان سقوط و انحطاط دموکراسی و جامعه آتن آن روز است.
(بعدها افلاطون شاگرد بزرگ سقراط، دموکراسی را حکومت پست ترین اقشار جامعه می دانست و معتقد بود که دموکراسی بود که توده ها را چنان در فساد و کوته فکری خود غرق نمود که خردمندترین انسان عصر خود را به دادگاه کشانده و به مرگ محکوم کردند)
دغدغه هایی که سقراط در دادگاه مطرح می کند، دغدغه های اصلی تمام اندیشمندان و انسان های بزرگ در طول تاریخ است.
فضیلت، صداقت و خودشناسی از مهم ترین اصول سقراط است، اصولی که به قیمت جان به پای آنها می ایستد.
ندای جاودان سقراط ندایی برای همه زمان ها و همه انسان ها در اعصار تاریخ است.
سقراط با مخاطب قرار دادن مداوم آتنیان گویی تمام انسان ها در تمام اعصار را مورد خطاب قرار داده و نهیبی بر آنها می زند تا وظیفه انسانی خود و مسئولیت فردی و اجتماعی شان را یاد آور شود.
سقراط در اهمیت گریز از بدی می گوید:
« آری آتنیان گریز از مرگ دشوار نیست، گریز از بدی دشوار است، زیرا بدی تندتر از مرگ می دود»
سقراط در دادگاه از ایمانش به قدرت نیکی سخن می گوید و نظم جهان را بر اصول نیکی توصیف می کند:
«ملتوس و آنوتوس نمی توانند به من بدی کنند، زیرا نظم جهان اجازه نمی دهد که بدان به نیکان زیان برسانند»
تلاش سقراط در دادگاه هم به مانند تمام دوران خردورزیش، تلاشی برای خودشناسی و کسب فضیلت است:
«زندگی بدون پژوهش درباره خویش فاقد هر گونه ارزش است»
سقراط در هفتاد سالگی با صدایی رساتر از صدای هر جوانی در ستایشگری از آزادی سخن می گوید:
«والاترین و انجام پذیرترین روش ها این است که انسان دهان دیگران را نبندد، بلکه بکوشد که خود هر روز بهتر و خردمندتر گردد»
سقراط کسب فضیلت را بزرگترین وظیفه بشری و تنها راه رسیدن به سعادت واقعی می داند و انسان را به کسب فضیلت مدام دعوت می کند:
«خدمتی که از من برمی آید اینست که سر در پی پیران و جوانان بگذارم و به آنان ثابت کنم که بیش از آنکه در اندیشه مال و جاه باشند به روح خود بپردازند و در تربیت آن بکوشند و آشکار سازم که فضیلت از ثروت نمی زاید، بلکه ثروت و همه نعمت های بشری اعمم از شخصی و اجتماعی از فضیلت به دست می آید».
