خانواده نخستین و مهم ترین نهاد اجتماعی است که اعضای آن با برقراری ارتباط با یکدیگر و انجام کار و فعالیت برهم تاثیر می گذارند تا بتوانند هدف مشترکی را دنبال کنند.
برقراری ارتباط مفید و مؤثر، نیازمند تفاهم و درک متقابل است.
رسیدن به فهم مشترک نیازمند تعامل بین اعضاء است.
در گذشته؛ یعنی زمانی که فناوری های جدید ارتباطی از قبیل اینترنت و شبکه های اجتماعی رایج نبود، مهم ترین کارکرد یا تاثیر خانواده که همانا، انتقال ارزش ها و اجتماعی کردن فرزندان است، به آسانی محقق می شد.
لذا می توان گفت: خانواده بیش ترین نقش را در جامعه پذیری و آموزش نسل های آینده برعهده داشت.
کودکان دختر و پسر، در محیط خانوادگی از گفتار، کردار و رفتار والدین خود می آموختند که به عنوان پدر یا مادر آینده، چه نقش ها و تکالیف و اختیاراتی به عهده خواهند داشت.
بخش دیگری از وظایف این نقش ها نیز از طریق نهادهای اجتماعی سنتی، نظیر مساجد، بزرگترهای فامیل، اندیشمندان و علما به افراد آموزش داده می شد.
بنابراین، به دلیل این که وظایف و اختیارات نقش ها تقریباً ثابت بود و از یک الگوی مشخص پیروی می کرد، غالباً افراد نیز براساس همان الگوها، عمل می کردند.
اگر در خانواده اختلافی بین زوجین به وجود می آمد، شیوه برخورد با این مساله و مرجع رسیدگی مشخص بود.
معمولاً بزرگتران و ریش سفیدان فامیل در این موارد نقش مهمی جهت حل اختلافات ایفا می کردند.
الگوی روابط بین زوجین و سایر اعضا خانواده، گفت و گوهای شفاهی، دورهمی ها و شب نشینی های خانوادگی بود.
هم چنین ادبیات شفاهی از قبیل:
بیان حکایت ها، ضرب المثل ها و اشعار، ابزار و شیوه ای برای انتقال ارزش های جامعه و جامعه پذیر کردن فرزندان بود.
این فرهنگ شفاهی که از دیرباز در جامعه ما رواج داشته است، از طریق گفت و گو، شناخت متقابل بین زوجین را فراهم می کرد و اختلافات را کاهش می داد.
در زمان حاضر، زندگی انسان ها به لحاظ فرهنگی، خاص و پیچیده است.
جهان اجتماعی به وسیله امواج رسانه های ارتباطی احاطه شده اند.
دهکده جهانی و جامعه شبکه ای عناوینی هستند که برای توصیف جهان و جامعه جدید به کار می رود.
همسو با سایر جوامع، استفاده از فضای مجازی در ایران نیز، به ویژه در کلان شهرها، به سرعت رو به افزایش است.
در حالی که میانگین استفاده روزانه افراد از فضای مجازی در جهان حدود دو ساعت است، در ایران این میزان روزانه بین 5 تا 9 ساعت برآورد گردیده است.
اگر چه نام ایران در بین 10 کشور اول جهان، از نظر میزان استفاده از فضای مجازی دیده نمی شود، اما از نظر نرخ رشد استفاده از فضای مجازی، رتبه ششم را در جهان داراست.
تفاوت معنی داری نیز بین میزان استفاده زنان و مردان در استفاده از شبکه های مجازی وجود ندارد.
فناوری های ارتباطی جدید به ویژه فضای مجازی، منجر به تحول میزان و شیوه های ارتباطی در بین افراد جوامع مختلف شده است.
بنابراین، امکان بهره گیری از انبوهی از اطلاعات در کمترین زمان ممکن و برقراری ارتباط دیداری، گفتاری و نوشتاری با کم ترین هزینه فراهم شده است.
در شرایط کنونی، تاثیر محیط اجتماعی، آموزه های فضای مجازی و رها شدن در دنیای اطلاعاتی به پهنه جامعه جهانی، تاثیر آموزش های خانواده را محدود می کند.
افراد در معرض اطلاعات از مبادی مختلف و فرهنگ های گوناگون قرار می گیرند که حاصل این وضعیت؛ سردرگمی،
عدم قطعیت،
سرگیجه اطلاعاتی،
کم رنگ شدن معیار تشخیص،
مشکل در تصمیم گیری،
تنوع در سبک های زندگی و . . . است.
لذا، فرهنگ ها به شکل بی سابقه ای با همدیگر به تبادل می پردازند.
ارزش های گذشته، تحت تاثیر این هجوم اطلاعاتی، دستخوش تغییر می شوند و پیوندهای عاطفی بین اعضا خانواده کم رنگ شده و انسجام آن دچار تزلزل خواهد شد.
پژوهش ها در جوامع مختلف نشان دهنده تاثیر منفی فضای مجازی بر روابط اجتماعی است.
پژوهشی با عنوان «آیین اینترنت، تهدیدی برای پیوند اجتماعی» به پیامدها و آثار مخرب اینترنت در ایالات متحده پرداخته است.
نتایج این تحقیق نشان داد که استفاده از اینترنت حلقه روابط اجتماعی دور و نزدیک را کاهش داده، گوشه گیری و در نتیجه افسردگی را افزایش می دهد.
در نتیجه نوع جدیدی از گوشه گیران در همه جا ظاهر می شوند که فقط دارای ارتباط اطلاعاتی و ابزاری هستند.
در پژوهشی دیگر، مشخص گردید که میزان استفاده از چت بر ارزش های خانواده تاثیر منفی دارد.
پژوهش هایی درباره فناوری اطلاعات و ارتباطات و عملکرد خانواده، نشان داده است که فناوری اطلاعات و ارتباطات تغییرات کیفی در عملکرد خانواده ایجاد کرده و شکل جدید تعاملات در خانواده نیازمند چینش دوباره الگوهای رابطه در خانواده است.
هرچه کاربر اینترنتی احساس کند که در محیط اینترنت بیش تر مورد پذیرش واقع می شود، احتمالاً باعث خواهد شد که بر ارزش های خانواده مؤثر واقع شود و هم چنین هرچه کاربران بیش تر وارد بحث و مناظره گروهی شوند، احتمالاً باعث مطرح کردن موضوعات خود با محیط های تعاملی اینترنت می شوند و کم تر مسائل خود را با خانواده ها مطرح می کنند و باعث کم اهمیت شدن ارزش های خانواده نزد فرد می شود.
مطابق تئوری های ارتباط جمعی؛ اگر از یک پیام به طور طولانی مدت و مکرر استفاده شود، بالاترین اثر ممکن را در بلند مدت خواهد داشت.
بنابراین، زمان استفاده از فضای مجازی، طول مدت دسترسی و مداومت استفاده از آن از عوامل مؤثر بر ارزش های خانواده است.
زیرا هر کدام از این عوامل، در کاهش روابط درون خانواده تاثیر گذار است.
شرط مهم برای بروز اثرات، میزان وابستگی افراد به آن است.
انگیزه های افراد برای استفاده از فضای مجازی را می توان به شرح زیر دسته بندی کرد:
– نیاز به درک خود (شناخت خود، بالابردن سلیقه خود و درک زیبایی ها)
– برای گذران وقت و فرار از واقعیت های زندگی روزمره
– تحکیم ارتباط با دوستان و گذران وقت با آنان
استفاده از شبکه های مجازی به ویژه شبکه های اجتماعی و وابستگی به آنان، منجر به کاهش مطلوبیت روابط زناشویی شده است.
می توان خانواده را در قالب سه بُعد مورد بررسی قرارداد:
1. انسجام خانوادگی
2. انعطاف پذیری خانواده
3. ارتباط خانواده
در این میان بُعد ارتباط در خانواده نشان دهنده انسجام یا از هم پاشیدگی خانواده است و دو ویژگی مهم ارتباط در خانواده عبارتند از: ارتباط مثبت و قدردانی و محبت.
رسانه های جمعی اعتماد اجتماعی افراد در جامعه را تحت تاثیر قرار می دهند و به عنوان واسطه اعتماد در جوامع مدرن عمل می کنند، به طوری که افراد به قضاوت آنها در مورد امور مختلف اعتماد می کنند.
حمایت اجتماعی به معنای مراقبت و همدردی با شخص دیگر یا گوش دادن یا بودن در آنجا زمانی که او به یک دوست نیاز دارد، است.
به عبارت دیگر، حمایت اجتماعی به معنای در دسترس بودن است، چیزی که با ارتباط از طریق فضای مجازی نمی توان به آن دست یافت.
فضای مجازی به دلیل آنکه ارتباط رو در رو را با اختلال مواجه می کند، باعث تضعیف حمایت اجتماعی می شود.
در پاره ای از مواقع فضای مجازی بیش از هر رسانه دیگری به عنوان عامل تغییر در زندگی روزمره مطرح می شود، زیرا افراد و سازمان ها را به فضایی هدایت می کند که در مقابله با واقعیت قرار دارد.
در این شرایط، استفاده از آن مانع توجه افراد به اجتماع واقعی می شود و تعاملات شبکه ای مردم از میزان ارتباط حضوری و مستقیم آن ها پیشی می گیرد.
در این حالت، کاربران به دلیل جذابیت دنیای مجازی از دنیای واقعی دور شده و ارتباط خود را با آن قطع می کنند.
این امر، انزوای اجتماعی کاربران را به دنبال دارد.
از طرفی به دلیل اینکه افراد دیگری در فضای مجازی با این کاربران در ارتباط هستند، حضور فعال کاربران در فضای مجازی آنها را از دنیای واقعی اطراف خود دور کرده و باعث ایجاد نوعی انزوای اجتماعی ثانویه برای سایر افراد در خانواده می شود.
بنابراین، حاضران در دنیای واقعی به ناچار به فعالیت های شخصی می پردازند.
بدین ترتیب، ریشه های همبستگی کمرنگ شده و زمینه بروز افسردگی و انزوای اجباری ناخواسته در این افراد فراهم می شود.
افراد با حضور در فضای مجازی با یکدیگر پیوند برقرار می کنند، اما این پیوندهای مجازی « به ندرت» به ترویج دوستی های عمیق، حمایت های عاطفی اثرگذار و ارائه کمک های مادی واقعی منتهی می شود.
از این منظر، کار با فضای مجازی نه تنها زمان پرداختن به سایر فعالیت ها را کاهش می دهد، بلکه توجه افراد را از محیط اطراف خود نیز باز می دارد و منجر به منزوی شدن آنها می شود.
پتنام می گوید:
فناوری نقش اساسی را در خصوصی شدن فزاینده تجربه دارد که به نوبه خود منجر به شکل گیری جامعه ای متفرق و بی سامان می شود، جامعه ای که در آن حفظ روابط سنتی دشوار است و روابط بین انسان ها متزلزل تر می شود.
ارتباط بیش از اندازه افراد در فضای مجازی منجر به کاهش سرمایه اجتماعی می شود.
چراکه افراد را از محیط واقعی خود دور کرده و ارتباط رو در رو را کاهش می دهد.
اما، حضور افراد در فضای مجازی و ارتباط با سایر کاربران در دنیای مجازی باعث ایجاد حس همبستگی و مشارکت در فعالیت های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی می شود که از طریق فناوری ارتباطات برای افراد فراهم می شود.
در این شرایط، استفاده از فضای مجازی باعث افزایش سرمایه اجتماعی شبکه ای افراد گردیده و می تواند به همبستگی اجتماعی در همان فضا منجر شود.
آنچه مسلم است مهم ترین فرآیند رشد و تربیت افراد جامعه پذیری است که حین آن افراد ارزش ها و الگوهای رفتاری را می آموزند و در جریان تعامل با دیگران به کار می برند.
در این میان نقش خانواده و نظام آموزشی در انتقال این بخش از فرهنگ بسیار مهم است، به همین دلیل اعضای خانواده در جامعه ایرانی امروز نیازمند آموزش مهارت های زندگی است.
آموزش مدرن و سازمان یافته در مدارس، دانشگاه ها به نوجوانان و جوانان و استحکام بخشیدن به رابطه های فرا الکترونیکی در قالب طرح های اجرایی مثبت و آموزش های مرتبط با نحوه استفاده درست جوانان و نوجوانان از فضای مجازی ضروری به نظر می رسد.
