پارادایم های ملی‌گرایی را می توان به قرار زیر شمرد:
۱. ازلی باوری:
ازلی باوران برای توضیح شور و فداکاری خاص ملت ها و ملی‌گرایی بر خصایص «ازلی» پدیده های اساسی اجتماعی و فرهنگی چون زبان، مذهب، سرزمین و بخصوص خویشاوندی (تبار) تاکید می کنند.
این پارادایم به پیوندهای میان «قومیت و خویشاوندی» و «قومیت و سرزمین» حساسیت نشان می دهد.
فان دن برگ، گیرتز و گراسبی از جمله نظریه پردازان پارادایم ازلی باوری هستند.
۲. ابدی باوری:
این پارادایم ملت ها را در درازمدت می نگرد و می کوشد نقش آنها را به عنوان مولفه های بلندمدت تحول تاریخی، چه به صورت مداوم و چه بصورت تکرار شونده در تاریخ، دریابد.
آنان در پی استخراج ملی‌گرایی مدرن از علقه های قومی بنیادین نظیر زبان، اسطوره های سرآغاز و استعاره های خانواده برآمده اند.
رهیافت نظری کسانی چون فیشمن، آرمسترانگ و استن_واتسون در این پارادایم قرار می گیرد.
۳. سمبولیسم قومی:
این پارادایم بر آن است که میراث نمادین هویت های قومی برای ملت های خاصی را آشکار کند و نشان دهد چگونه ملی گرایی ها و ملت های مدرن، نمادها، اسطوره، خاطره ها، ارزش ها و سنت های تاریخچه قومی خود را در مواجهه با مدرنیت بازکشف و تفسیر مجدد می کنند.
آرمسترانگ، هاچینسن و اسمیت در پی جویی نقش اسطوره ها، نمادها، ارزش ها و خاطره ها در ایجاد دلبستگی قومی و ملی و پدید ساختن شبکه های فرهنگی و اجتماعی، به مثابه ابعاد ذهنی و تاریخی ملت ها و ملی گرایی برآمده اند.
۴. مدرنیست ها:
بر این عقیده اند که هم ملت و هم ملی‌گرایی حاصل فرایندهای جدید مدرنیزاسیون و نوعی پاسخ از طرف دولت ها، ملت ها و ملی‌گراها در برابر شرایط و ضرورت های سیاسی مدرنیته است.
اندرسن، هابزبام، مان، بریولی، تیلی و گیدنز به همراه گلنر و خدوری از جمله نظریه پردازان پارادایم ملی گرایی مدرنیستی هستند.
۵. پست مدرن:
این پارادایم بر تکه‌تکه بودن (تفرق) هویت های ملی معاصر تاکید دارد و ظهور نظم جدید «پساملی» سیاست هویت و فرهنگ جهانی را مطرح می کند.
تحلیل های مضامینی پست مدرن چون پراکندگی، فمنیسم و جهانی شدن را می توان تداوم اجرای پارادایم مدرنیستی تلقی کرد.
تحلیل های بهابا، چاترجی و یووال دیویس با نوعی «ساخت شکنی پسامدرنیستی» به همراه موس، شلزینگر، کندیوتی، بروبیکر و بیلیگ با بررسی ابعاد پسامدرن جدید در این پارادایم قرار می گیرند.
منبع: اسمیت، آنتونی دی. ناسیونالیسم و مدرنیسم. ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، نشر ثالث، ۱۳۹۴، چاپ دوم.
