شاید وقتی برای نخستین بار در سال 1916 میلادی، لیدا جی هانیفان [1] سرپرست وقت مدارس ویرجینیای غربی در آمریکا برای توضیح اهمیت روابط مشارکتی در تقویت حاصل کار مدرسه، اصطلاح سرمایه اجتماعی را به کار برد، فکرش را هم نمی کرد که روزی این اصطلاح به ظاهر ساده به مفهومی ژرف و پر معنا تبدیل شود که توجه دانشمندان و عالمان را به خود جلب کند تا آنجا که در تشریح آن، مقاله ها نگاشته و کتاب ها به رشته تحریر درآورند.
هر چند پس از هانیفان اندیشه سرمایه اجتماعی تا چندین دهه ناپدید شد.
ولی در دهه 1950، گروهی از جامعه شناسان شهری کانادایی سیلی [2] و سیم [3] و لوزلی [4] در دهه 1960 یک نظریه پرداز مبادله به نام هومنز [5] 1961 و یک استاد مسایل شهری به نام جین جاکوب [6] 1961 و در دهه 1970 لوری [7] اقتصاد دان 1979 و ایوان لایت [8] جامعه شناس با بررسی مشکل توسعه اقتصادی درون شهری این مفهوم را به شکل تلویحی به کار برند (تاجبخش، 1385).
سرمایه واژهای است که در وهله اول مفهوم پول و ثروت را تداعی می نماید.
سرمایه افراد موجب افزایش قدرت و نفوذ و تسهیل در انجام امور می گردد؛ لیکن سرمایه همانطور که در فهم عامه آن ابعاد گوناگون مانند؛ پول، خانه، ماشین و … دارد.
در بُعد واقعی آن نیز از گوناگونی چندی برخوردار است مانند؛ سرمایه مادی، سرمایه های فرهنگی و سرمایه اجتماعی. علیرغم آنکه از پیدایش سرمایه اجتماعی در وادی علوم اجتماعی زمان زیادی نمی گذرد، لیکن سابقه و کارکرد آن به دوران پیدایش اجتماع انسانی بر می گردد.
سرمایه اجتماعی پدیده ای است که اکثر دانشمندان آن حوزه بینش خود را به بررسی نتایج و فوایدش معطوف ساخته اند و کمتر کسی در بررسی های خود به چیستی سرمایه اجتماعی اشاره نموده است.
همانطور که سرمایه مادی انواع مختلفی دارد و اگر فردی چند ماشین آخرین مدل داشته باشد ثروتمند محسوب می شود و یا همین فرد چند خانه ویلایی داشته باشد، باز هم ثروتمند محسوب می شود.
سرمایه اجتماعی نیز به همین گونه است.
گاهی ممکن است وجود اعتماد در جامعه سرمایه اجتماعی بالایی را ایجاد کند و گاهی وجود مشارکت و یا شرکت در گروه های داوطلبانه.
سرمایه اجتماعی محصول جامعه بشری است.
سرمایه اجتماعی در تمامی جوامع از قبیله های کوچک آفریقایی تا کشورهای بزرگ وجود دارد و تفاوت آن تنها در عرضه و شکل آن نهفته است.
در جوامع بسیار کوچک تجمع افراد قبیله و انجام شکار مشترک و یا دروی محصول به طور مشترک سرمایه اجتماعی تلقی می شود.
در حالی که در جوامع امروزی این مفهوم و بازده آن در سطح جامعه عینیت می یابد و این موضوع می تواند با نظریه همبستگی اجتماعی دورکیم در جوامع مکانیکی و ارگانیکی مترادف باشد.
سرمایه اجتماعی اگر چه مفهومی نوین و نوپا در عرصه مطالعات اجتماعی است. اما این مفهوم ریشه در روابط اجتماعی نوع بشر دارد.
امروزه این امر مسلم است که رسیدن به توسعه، جامعه مدنی، معیارهای جهان شمول و بستر مناسب برای زیست اجتماعی، تنها با وجود سرمایه اجتماعی شکل می گیرد.
کشورهای جهان سوم جوامع در حال گذار با چالش هایی مواجه هستند که این چالش ها، تغییرات و دگرگونی هایی را در جامعه ایجاد می کند. این تغییرات روندی مستقیم بر سرمایه اجتماعی دارد.
فوکویاما [9] زندگی در جامعه دارای سرمایه اجتماعی را ساده دانسته و نارسایی ها و مشکلات رو به رشد کشورهای غربی را ناشی از فرسایش و تحلیل رفتن سرمایه اجتماعی به خصوص منبع اصلی آن یعنی خانواده می داند.
فروپاشی خانواده در کشورهای توسعه یافته ای چون آمریکا، فرانسه، انگلستان و سوئد، منجر به افزایش هزینه های رفاهی همچون مخارج تأمین اجتماعی، بهداشتی، مخارج خانواده، کاهش میزان پس انداز و افزایش بار تکفل شده است.
سرمایه اجتماعی اصطلاحی است که گاه در معنای وسیع به کار می رود و ثروت اجتماعی [10] و یا حتی درآمد اجتماعی از آن بر می آید و گاه در فضای محدود، معنا و تجهیزات غیرفردی و غیرخصوصی را شامل می شود.
لذا، سرمایه اجتماعی آن چیزی است که با سرمایه جامعه پدید آمده و مورد استفاده همگان است، به شکل عینی و فیزیکی وجود ندارد، هرچه بیشتر مصرف شود، افزایش خواهد یافت و در صورتی که مصرف نشود، رو به کاهش و نابودی خواهد گذارد.
در تعریفی دیگر، سرمایه اجتماعی مجموع موجودی دارائی های مولد یک جامعه است که شامل آن دسته از دارائی هایی است که منجر به تولید محصولات قابل عرضه به بازار به منظور دستیابی به سود توسط دو بخش خصوصی و عمومی می شود و نیز شامل خدمات و محصولاتی می شود که غیر قابل عرضه به بازار برای فروش هستند، مثل دفاع و آموزش و پرورش … (اختر محققی، 13:1385).
سرمایه اجتماعی با مشخصه هایی همچون اعتماد، همکاری، همدلی [11] و احساس مسئولیت [12] در سه سطح بررسی می شود.
جدول زیر آن را نشان می دهد
سرمایه اجتماعی، درست مثل یک آهنربای دو سر است که هر دو طرف آن نیرو دارد، یکی می کشاند و یکی می راند. از خصوصیات همین آهنربا است که گاهی ما با هم همکاری و همدردی می کنیم و گاهی بر عکس (رضایی، 60:1387).
اما سرمایه اجتماعی در بیشتر شکل هایش این گونه نیست.
مثلاً انواع ساختارهای اجتماعی که هنجارهای اجتماعی و ضمانت های اجرایی برای تحمیل آنها را امکان پذیر می سازد، در درجه اول به افرادی سود نمی رساند که تلاش های آنها برای به وجود آوردن هنجارها و ضمانت های اجرایی لازم است، بلکه به همه افراد سود می رساند، که جزو آن ساختار معین هستند.
جنبه منفعت عمومی بیشتر سرمایه اجتماعی، به این معناست که سرمایه اجتماعی از نظر کنش هدفمند، در موقعیتی اساساً متفاوت با بیشتر شکل های دیگر سرمایه است.
سرمایه اجتماعی، منبع مهمی برای افراد است و می تواند بر توانایی کنش آنها و کیفیت مشهود زندگیشان بسیار تأثیر گذارد.
سخن گفتن در باره مفهوم سرمایه اجتماعی کار پایه مفهومی و مفهوم سازی آن است.
سرمایه اجتماعی، زاده کنش و واکنش افراد می باشد و محصول آشنا بودن و آشنا شدن و آشنا ماندن آدمیان با یکدیگر است و بر چشم داشت هایی استوار است که از آشنایی جان می گیرد و در اکثر مواقع با گذر زمان می بالد و گسترده می شود.
ویژگی ذاتی سرمایه اجتماعی این است که در روابط اجتماعی شکل می گیرد.
به تعبیری سرمایه اجتماعی در درون ساختار روابط افراد یافت می شود.
برای برخورداری از آن، فرد باید با دیگران رابطه داشته باشد و در واقع، همین دیگران هستند که منبع واقعی برخورداری فرد از مزایا و امتیازات محسوب می شوند.
سرمایه یک منبع کلی است که اجتماع، افراد، گروه های اجتماعی و نهایتاً کل جامعه از آن استفاده می کنند، تا هدف های خود را تحقق بخشند.
یعنی ابزارهایی که فرد، گروه ها یا جامعه ای برای رسیدن به هدف هایش از آن استفاده می کنند، سرمایه نامیده می شود.
چلبی نیز معتقد است، منظور از سرمایه اجتماعی گزینه های رابطه ای موضع اجتماعی می باشد.
از نظر وی، برای هر موضع اجتماعی بالقوه چهار نوع گزینه رابطه ای قابل تصور است.
این گزینه ها عبارتند از: روابط اجتماعی، روابط اجباری، روابط گفتمانی و روابط مبادله ای.
گزینه های رابطه ای برای اشغال کننده موضع بالقوه در حکم منابع ارزشمند محسوب می شوند که در روابط اجتماعی قابل تبدیل به دارایی های مختلف برای کنشگر هستند.
به عبارت دیگر مجموع گزینه های رابطه ای مربوط به موضع اجتماعی، منبع بالقوه افزایش رتبه اجتماعی را تشکیل می دهد.
سرمایه اجتماعی در معنای عام، نوعی سرمایه گذاری در روابط اجتماعی است.
اندیشه اصلی سرمایه اجتماعی این است که خانواده، دوستان و همکاران دارایی بسیار مهمی را تشکیل می دهند که یک فرد می تواند در شرایط بحرانی آنها را به کار گیرد، از آنها بهره گیرد و یا برای منافع مادی استفاده کند.
البته این مسئله برای گروه، بیشتر صدق می کند.
اجتماعاتی که از نعمت مجموعه گوناگونی از شبکه های اجتماعی و انجمن های مدنی برخوردارند در وضعیت محکم تری در مواجهه با فقر، اعتیاد، آسیب پذیری و حل منازعات قرار دارند و بهتر می توانند از فرصت های جدید بهره ببرند (پاتنام،77:1380 ).
روابط اجتماعی، بنیاد سرمایه اجتماعی است که می توان آن را به شکل فردی یا محیطی و یا چند سطحی تحلیل کرد و به کار برد.
هر کدام از این سطوح تحلیل سرمایه اجتماعی را تقویت می کند، اما می تواند مسأله ساز و بغرنج باشد.
در مقابل سرمایه اجتماعی می تواند این سه زمینه را به آزمون کشد: یکپارچگی اجتماعی، مشارکت عمومی و روابط قدرت.
سرمایه اجتماعی؛ مجموعه ای از شبکه ها، هنجارها، ارزش ها و درکی است که همکاری درون گروه ها و بین گروه ها را در جهت کسب منافع متقابل و رسیدن به اهداف مشترک به طرز کارآمدتر تسهیل می کند.
این سرمایه را غالباً با نرخ مشارکت افراد در زندگی جمعی و وجود عامل اعتماد در بین آنان بیان می کنند (تولایی و همکاران : 1384).
[1]– Lyda j. Hanifan
[2]-Seely
[3]– Sim
[4]– Loosely
[5]– Homans
[6]– Jacobs
[7]– Loury
[8]– Lith
[9]– Fokoyama
[10]– Social Wealth
[11]– Empathy
[12]– Sense of Responsibility
– Bonding «درون گروهی را می توان معادل این واژه دانست»
– Bridging « میان گروهی را نیز می توان معادل این واژه دانست»
– Linking
