تحلیل و نقد فیلم کتاب قانون

تحلیل و نقد فیلم کتاب قانون را با مروری کوتاه بر موضوع فیلم آغاز می کنیم.

معرفی فیلم

کتاب قانون به کارگردانی مازیار میری، به تهیه کنندگی محسن اکبری و نویسندگی محمد دهقان محصول سال 1386 که پس از دو سال توقیف، به دلیل مخالفت آقای جعفری معاونت سینمای پیشین وزارت ارشاد در زمان آقای صفار هرندی سرانجام مجوز اکران را دریافت و به پرده سینما رفت.

بازیگران اصلی فیلم آقای پرویز پرستویی در نقش رحمان توانا و خانم داروین خمسه بازیگر لبنانی فرانسوی تبار در نقش ژولیت در زمان داشتن دین مسیحیت و پس از مسلمان شدن در نقش آمنه خمسه می باشند.

ژانر فیلم طنز و با موضوعی تحت عنوان دین و با پیام یا دیدگاهی انتقادی است.

تحلیل و بررسی فیلم

با توجه به موضوع و محتوای اصلی فیلم کتاب قانون که در واقع به مقوله دین پرداخته است، می توان از زوایا و دیدگاه های مختلف و متعددی چون دیدگاه جامعه شناختی مورد بررسی، تحلیل و ارزیابی قرار داده و به بحث و چالش عمیقی کشاند.

منظور از کتاب قانون در این فیلم، در واقع امر، کتاب قرآن است که مبانی اصلی و پایه های بنیادی دین اسلام در چارچوب قواعد شرعی و همچنین رعایت اصول اخلاقی و رفتار شرعی است .

 در تحلیل فیلم کتاب قانون می توان به سه مبحث مهم اشاره داشت :

الف) تحلیل به لحاظ بُعد زمانی در دو دوره سنت و مدرن

ب) تحلیل به لحاظ جامعه شناسی دین و جامعه شناسی دینی

ج) تحلیل به لحاظ مفهوم واپس گرایی و نوگرایی

با توجه به تحلیل های مطرح شده، در اینجا مدل تحلیلی فیلم را می توان به صورت تلفیقی مورد بررسی قرار داد که در ابتدا مختصری به مباحث اصلی تحلیل ها پرداخته سپس به اجمال، شکل تلفیقی مفاهیم مطرح شده به تفصیل بیان خواهد شد .

الف) تحلیل به لحاظ بُعد تاریخی در دو دوره سنت و مدرن

تقابل و تضاد بین دو نوع باور و اعتقاد در ساختار دین که در اینجا اختصاصاً به دین اسلام یعنی اسلام سنتی و اسلام مدرن، اشاره شده است.

اسلام سنتی، اسلامی بر گرفته از کتاب قرآن، احادیث و روایات به نقل از پیامبر و اهل بیت او، مبتنی بر شکل عامیانه یا برداشت های عامیانه از پدیده دین که در گذشته به طور جدی و با عزمی راسخ و همچنین با نگاهی متعصبانه و حساسیت خاص اعمال می شود و انتظار آموزه های دینی از طریق علما و فقهای دینی در مدل دین داری و دین مداری در شکل سنتی آن در جامعه امروزی و مدرن می رود.

همانگونه که در فیلم کتاب قانون توسط خانم خمسه مورد خطاب واقع می شوند و با زن هارها و هشدارهای وی مبنی بر اجرای صحیح رفتارهای دینی بر اساس ضوابط و قواعد حاکم روبرو می شدند.

در اسلام مدرن که اسلامی است بر گرفته از تاثیر پذیرفتن افراد و اجتماع به لحاظ شرایط محیطی و حاکم بر جامعه و همچنین تغییر و تحول و دگرگونی در ساختار جامعه به لحاظ بُعد تاریخی و همراه با رشد علم، صنعت و تکنولوژی که باعث شده است به گونه ای در رفتارهای دینی و انجام فرایض دینی تغییرات قابل توجهی صورت گیرد.

همانگونه که در بسیاری از رفتارهای اجتماعی رعایت اصولی بر اساس شعائر دینی به طور جدی اهمیت نمی دهند.

تلقی کردن مفهوم تضاد در واقع شکل سنتی دین است که با توجه به تحولات تاریخی و الزام بر اهمیت و رعایت اصول و قواعد بنیادی دین و قرار گرفتن در عصر امروزی و مدرن به ناخودآگاه ناسازگار می باشد و به سختی مطابق با عرف در جامعه قرار می گیرد .

ب) تحلیل به لحاظ جامعه شناسی دین و جامعه شناسی دینی

در مبحث جامعه شناختی دو مولفه جامعه شناسی دین و دینی مطرح است که در اصل جامعه شناسی دین صحیح تر و درست تر است.

به عبارتی، در جامعه شناسی دین بررسی پدیده دین از منظر جامعه شناسی است و چنین می توان گفت که تاثیرات دین بر جامعه را مورد مطالعه قرار می دهد.

اما، در جامعه شناسی دینی، بر عکس بررسی جوامع از زاویه دین و به تعبیری تاثیر جامعه بر دین را مورد ارزیابی قرار می دهد.

در مباحث جامعه شناختی رفتارها، روابط متقابل، کنش متقابل و تعامل افراد در قالب هر پدیده ای از نظام اجتماعی مطرح است.

آنچه که در فیلم مشاهده می گردد؛ در واقع بازتابی از رفتارهای فردی و اجتماعی در شکل رفتار دینی  است و انتظارات به جا و موکدی بر اساس آموزه های دینی می رود، به طوری که سعی می شود به نوعی زندگی اجتماعی افراد در جامعه تحت امر دینی قرار گیرد و رعایت موازین شرعی دین بر امر اجتماعی دیکته و غالب گردد.

غیبت کردن بر سر سفره نذری که زنان همسایه دعوت شده بودند، به جای رعایت و احترام به سفره مشغول حرف گوئی پشت سر دیگران بودند و با هشدار خانم خمسه مواجه شده اند.

ولی زنان همسایه ضمن تعجب از رفتار خانم خمسه، وی را مورد سرزنش قرار دادند.

نقدی که می توان وارد دانست و به نکته مهمی اشاره داشت؛ امر به معروف و نهی از منکر است و یکی از فروع دین نیز به حساب می آید که با واکنش منفی زنان همسایه در خطاب به امر خانم خمسه به رفتار صحیح و کنار گذاشتن غیبت روبرو شد، خود نمادی از رفتاری اجتماعی است که در نهایت به تنش و چالش منجر شده است.

استفاده از سرویس بهداشتی و خوردن برخی از غذاها در رستوران هایی که شعائر دینی در آن چندان رعایت نمی شود یا اهمیت چندانی به آن نمی دهند و همچنین خوانندگی یک زن، از جمله موارد مهمی است که در برخی از سکانس های فیلم مشهود است که نوعی واکنش ها یا بازتاب های خاصی در امر اجتماعی را نمایان می سازد.

سخت گیری های بیش از حد و اهمیت دادن به این گونه رعایت های ناشی از موازین دینی زندگی اجتماعی افراد را تحت الشعاع خود قرار داده و به نظر به نوعی عادت اجتماعی تبدیل شده است.

یعنی اینکه عاملان و کنشگران، محتوای زندگی روزمره خود را با تمسک به باورها و عقاید دینی بر اساس دیدگاه های سنتی و عرفی به تصویر می کشند و صرفاً عناصر دینی، نه ماهیت دینی در سطح اجتماعی امروزه و مدرن ظاهر می شود.

در اینجا، تاثیرات عمیق جامعه بر دین محسوس است و با توجه به اینکه عصر امروز عصر تکنولوژی و پیشرفت علم و صنعت است و از طرفی باورها و اعتقادات دینی ریشه در سنت داشته و در گذشته باقی مانده است، تضاد در رفتارهای اجتماعی افراد نیز قابل توجیه است.

موضوع حائز اهمیت در تحلیل جامعه شناختی دین، عمل گرایی آگاهانه و عادت گرایی کنشگران اجتماعی است که فرایض دینی را یا بر اساس خودآگاهی و نیت خالصانه  انجام می دهند که این افراد تحت عنوان روشنفکران دینی یاد می شوند و یا بر اساس عادت، مقید بودن یا پای بند بودن به پدیده دین با تمام وجود انجام دادن که رعایت کردن موازین شرعی دینی را لازم می دانند که این افراد نیز تحت عنوان دین داران عامی یا دین داران موروثی یاد می شوند.

این دو دستگی بین عاملان اجتماعی در جهان امروز در زندگی اجتماعی افراد مشهود است.

به بیانی دیگر، تاثیرات دین بر جامعه یا جامعه بر دین، بر اساس نظام اجتماعی و نوع کنشگران اجتماعی را می توان تجربه نمود .

ج) تحلیل به لحاظ مفهوم واپس گرایی و نوگرایی

مفاهیم واپس گرایی و نوگرایی به دنبال مفاهیم سنت و مدرن قابل تحلیل می باشند، با این تفاوت که جنس تحلیلی مفاهیم سنت و مدرن بُعد تاریخی یا زمانی است.

به عبارتی، تحلیل پویایی شناختی آن است، اما جنس تحلیلی مفاهیم واپس گرایی و نوگرایی نزدیک به تحلیل جامعه شناختی است که در یک مقطع زمانی خاص و در جامعه ای خاص مورد بررسی قرار می گیرند.

نکته ای که به ذهن متبادر می گردد، قالب پدیده دین می باشد و به عنوان یک پدیده اجتماعی در قرون گذشته توسط انسان ساخته و پرداخته شد و ماهیت این پدیده نیز گرایش به گذشته دارد؛ بنابراین سوگیری دین داران در انجام رفتارهای دینی شکلی سنتی به خود می گیرد.

آنجا که آمنه خمسه در برخی از سکانس های فیلم اعضای خانواده رحمان توانا را وادار به برگزاری نماز به صورت جماعت می کند یا خود توانا را اول صبح بیدار کرده تا نماز صبح را برپا کند و همچنین زدن مسواک قبل از خواب هنگام شب، مواردی از این قبیل است که مفهوم واپس گرایی در انجام مناسک دینی استنباط می شود.

اما، مفهوم نوگرایی همان گونه که عبارت «عادت کرده بودیم که صبح ها برای نماز صبح بیدارمون کنه، اما یک چند وقتیه نماز همه مون قضا میشه!» از زبان کوکب خواهر رحمان نشان دهنده نوگرایی در رفتار دینی در جهان امروز و عصر مدرن است.

یعنی اینکه اخیراً چندان اهمیتی برای مبانی و اصول دین قائل نمی شوند و نقد قابل توجهی که به آن اشاره می شود این است که شخص دین دار می بایست خود برای انجام رفتار دینی تلاش کرده و ضرورتی ندارد که شخص دیگری به مدد یا کمک وی آمده باشد.

بر اساس دیدگاه های تکاملی و تکامل گرایان نظام اجتماعی و نظام اعتقادی با توجه به سیر تحول اجتماعی در طول زمان دستخوش تغییراتی اساسی و بنیادی است که می توان تغییر در عناصر و ساختار دینی را درک کرد.

از طرفی، نوگرایی امری الزامی و واقعی است که می بایست به عنوان امری غیرقابل انکار قلمداد نمود.

کم کاری ها و بی توجهی ها به پدیده دین و مناسک دینی در میان اقشار مختلف جامعه خصوصاً در میان جوانان و نوجوانان به حد فراوانی وجود دارد و اهمیت قائل شدن به رفتار دینی عمدتاً توسط افراد میان سال و سالخورده انجام می شود و این خود بیانگر تحلیل نوگرایی و واپس گرایی در پدیده دین به طور کلی است.

تحلیل تلفیقی و جمع بندی :

گفتمان تحلیلی فیلم کتاب قانون، جستجوی حقیقت دین و آشکار کردن اهمیت پدیده دین و مناسک و شعائر دینی است.

پیام این فیلم در واقع، نگاهی انتقادی به فرهنگ دینی در جامعه ایران به شکل عامیانه است

که دین سنت و دین مدرن را در قالب رفتارهای اجتماعی به چالش می کشاند

و از طرفی، بازنمایی از نظام اجتماعی جامعه ایرانی را با ضرورت ها و عادت های روزمره زندگی اجتماعی درهم آمیخته است.

نمونه بارزی از رفتارهای اجتماعی رایج در ایران اعم از کم فروشی،

گران فروشی،

تهمت و افترا،

توهین و غیبت که در برخی از سکانس های فیلم مشهود است و خود رحمان توانا (پرویز پرستویی) نیز ایفای نقش نموده و هنرنمایی کرده است

و در برخی سکانس ها نیز خانواده رحمان توانا نقش داشته اند،

خود پیامی است انتقادی بر رفتار اجتماعی مبتنی بر رفتار دینی بر اساس باورهای دینی است که می توان نوگرایی و مدرن بودن پدیده دین را در آن استنباط کرد

و بنابر تحلیل فوق، به نظر می رسد هیچ سنخیتی به لحاظ منطقی در ساختار دین وجود ندارد .

فرایند امر به معروف و نهی از منکر، خود به عنوان امری اجتماعی در میان افراد جامعه ایرانی که به دنبال خود کنش متقابل اجتماعی شکل می گیرد،

چالشی را ایجاد می کند؛

به طوری که در برخی از کنش های انجام گرفته از سوی امران به معروف و ناهیان از منکر،

افراد ناسازگار با مقاومت شدید در جهت عدم رعایت و انجام رفتارهای صحیح اجتماعی و مخالفت با اوامر دینی مواجه می شوند .

مباحثی چون عشق و علاقه میان دو شخصیت اجتماعی در دو دین متفاوت، توسط رحمان توانا و آمنه خمسه،

حجاب و پوشش اجباری در دین که در برخی کشورهایی چون ایران، حکم و منع قانونی و شرعی داشته و در برخی کشورها تنها منع شرعی دارد که این خود چالشی در پدیده دین می باشد،

استفاده از تسبیح و دستگاه صلوات شمار

و در کنار آن طلا و جواهرات که خود نمادی از سنتی و مدرن بودن در پدیده دین است.

به طور کلی، مضامین مختلف و متعددی را می توان از محتوای فیلم کتاب قانون استخراج کرده و به بوته نقد و بررسی کشاند .