جامعه شناسی مرز از حوزه های نسبتاً تازه مطالعه و پژوهش در علوم اجتماعی و جامعه شناسی است.
در گفتگوهای جامعه شناسانه، مرز (border and boundery) به معنایی وسیع تر از مفهوم متعارف مرز به کار می رود.
از نظر جامعه شناسی، مرز مانعی است که گروه ها و قشرهای اجتماعی را از هم جدا می کند و شیوه زندگی آنها را متمایز می کند.
بنابراین، هم معنی متعارف مرز را دربرمی گیرد که یک واقعیت سرزمینی، اداری و سیاسی است و مردمان یک قلمرو سیاسی و یک دولت ملت را از هم جدا می کند؛ و هم یک واقعیت اجتماعی، فرهنگی، ایدئولوژیک و نمادین می تواند باشد که گروه های مختلف اجتماعی را حتی در درون یک قلمرو سیاسی و دولت متمایز و از هم جدا می کند.
اگر مرز را همان واقعیت سرزمینی در نظر بگیریم، آنگاه مطالعات جامعه شناختی مرز، مطالعه علل اجتماعی شکل گیری مرزها به گونه ای که امروز هست و آثار و پیامدهای این مرزکشی ها بر زندگی مردم دو سوی مرز است.
علل شکل گیری مرزها به گونه ای که امروز هست، هم ناظر به علت های تاریخی تعیین خط های مرزی است.
در اینجا مفهوم مرز با مفاهیمی مثل دولت-ملت، وطن، ملیت، هویت و حمیت ملی، اسطوره ها و نمادهای ملی، صیانت از مرزها و … پیوند می خورد.
مفاهیمی مثل مرزداران غیور، پاسداری از مرزها و نمادهایی مثل پرچم ملی، سرود ملی و … بازنما و بازتولیدکننده این پیوندهاست.
نماد اسطوره ای این مفاهیم داستان آرش کمانگیر است که تا امروز هم در ادبیات ایران زنده مانده و در منظومه بلند آرش کمانگیر از سیاوش کسرایی، با مضامینی مبارزه جویانه، انسانی و اخلاقی بازتولید شده است.
در راستای ارتباط مرز با ملیت و هویت ملی و منافع ملی، امروز مباحثی مثل جهانی شدن و فرصت ها و تهدیدهایش برای مجموعه های ملی، امکان پذیری آن هم موضوع بسیار با اهمیتی است.
موضوع دیگری که در مطالعات جامعه شناسی مرز می توان دنبال کرد، تمرکز بر زندگی مرزنشینان و ساکنان مناطق و استان های مرزی است.
در این رویکرد، جامعه شناسی مرز به جامعه شناسی ساکنان مناطق مرزی تبدیل می شود.
زندگی این مردم به شدت متاثر از کیفیت روابط مرزی است.
جنگ ها، تنش های سیاسی، و کیفیت روابط بین کشورها به شدت بر کیفیت زندگی و معیشت این مردم اثر گذار است.
مرزنشینی ممکن است فرصت های اقتصادی و فرهنگی برای مرزنشیان به همراه داشته باشد و گاه پدیده هایی زیانبار برای آنها دارد.
پدیده هایی مثل قاچاق کالا، کولبری یا مبادلات آزاد اقتصادی و نیز بهره مندی از منافع گذرگاهی توریسم و یا تهدیدهای ناشی از جنگ بین کشورها از جمله مسائلی است که بر زندگی مردم مرزنشین اثر می گذارد.
البته این نکته نیز حائز اهمیت است که کیفیت زندگی و مشکلات مرزنشینان در استان های مرزنشین متفاوت است. مسائل و مشکلات استان مرزی کردستان با خراسان شمالی طبعاً دارای تفاوت هایی است .
از دیگر سو کیفیت ارتباطات مرزی، دشواری یا آسانی گذر از مرزهای سیاسی و ملی و اشتیاق و علاقه به این رفت و آمدها و عبور از مرزها امروز از مسائل مهم منطقه ای و جهانی است.
چرا در جاهایی مردمانی به سهولت از مرزها عبور می کنند؟ و در جاهایی سیم های خاردار، هزاران مانع، دیوارهای بلند بتونی، نیروهای نظامی حافظ مرزها صف آرایی کرده اند؟
چرا با یک گذرنامه می توان بدون تشریفات خاصی از صدها مرز عبور کرد؟ اما با گذرنامه کشوری دیگر این امکان مهیا نیست؟
جنبه دیگری از مباحث جامعه شناسی مرز متمرکز بر تعریف غیرسرزمینی مرز است و هر نوع مرز جداکننده افراد جامعه را در بر می گیرد.
در این تعریف از مرز، بر فرایندها و جنبه های رابطه ای تاکید می شود و مرزبندی ها و مفاهیمی همچون:
1– هویت های جمعی و اجتماعی
2– روابط و نابرابری های طبقه ای، قومی، نژادی، مذهبی و جنسیتی
3– مرزهای حرفه ای، دانشی و علمی
4– اجتماعات، هویت های ملی، مرزهای فضایی، موقیعت های اجتماعی، نهادی و سازمانی مطرح می گردد.
این مرزبندی ها که در درون و بیرون مرزهای سرزمینی ملی برساخته و بازتولید می شوند، آثار ذهنی و عینی مشخصی بر شکل گیری مسائل اجتماعی برآمده از مرزهای سرزمینی دارند.
