جامعه شناسی عملکردها یا باورداشت های مذهبی عبادات (نماز، روزه و …)

چرخ با این اختران نغز و خوش و زیباستی…………..صورتی در زیر دارد هرچه بر بالاستی

صورت زیرین اگر با نردبان معرفت…………………. بر رود بالا همان با اصل خود یکتاستی

هرچه بیرونست از ذاتش نیابد سودمند…………….قول با کردارِ زیبا لایق و زیباستی

گفتن نیکو به نیکویی نه چون “کردن” بود……….نام حلوا بر زبان بردن نه چون حلواستی (احمد میرفندرسکی)

آیین و مناسک دینی و مناسبات  آن با جامعه از جمله یک حوزه مورد مطالعه در جامعه شناسی دین به حساب می آید.

در این جامعه شناسی که نظر “کارکردگرایان” بیشتر مورد توجه هست، دین به عنوان یک نهاد، تاثیرگزاریش بر نظام اجتماعی و کنش های فردی و اجتماعی و نیز حوزه “باورداشت ها” همراه با “عملکردها” مورد واکاوی قرار می گیرد.

نهاد دین و گزاره های دستوری آن صرفاً برای سعادت خود بشر است.

خداوندگار این نکته را تاکید کرده است که انسان در جامعه هر چه انجام دهد و مجاهدت نماید، نتیجه اش به خود و زندگیش بر می گردد و خداوند از عمل و فعل جهانیان بی نیاز است (آیه 6 /عنکبوت).

باورداشت ها، نظام ذهنی “دین”  هستند که در نقش “نقشه راه”، الگودهنده و وادارکننده ایفای نقش می کنند.

این الگویِ نظام ذهنی خود مجموعه ای از گزاره های اثباتی- تاکیدی (عقیده یا باورداشت نظارت خالق و حساب رسی، ثبت و ضبط اعمال ….)  و گزاره های تعیینی است (روزه چند روز هست، نماز و وقت آن).

هردویِ این مجموعه گزاره های ذهنی باید به مجموعه گزاره های عملکردی – عینی ختم شوند و گرنه دین فقط یک پدیدار یا نگاه ذهنی می شود که در دنیای واقعیت ها عینیت نمی یابد و ابتر باقی می ماند.

بنابراین، نهاد دین نهادِ ترکیب نظام ذهنی با نظام عینی آن می باشد و این ترکیب باورها و اعمال است که جامعه دینی را شکل می دهد و مجموعه کنش های اجتماعی ما را تحت تاثیر خود قرار می دهد.

در بیان اهمیت  مقوله دین جامعیت این دو گزاره ها (ذهنیت و عینیت دین)، آنتونی گیدنز جمله زیر را آورده است:

«اساسی‌ترین تحولات فکری از جمله تصور زمان و مکان نخستین بار بر حسب مقولات مذهبی تعریف شدند. برای مثال مفهوم زمان در آغاز از شمارش فواصل موجود بین مراسم دینی به وجود آمدند» (1).

هرچند ممکن است برخی مردم شناسان و یا برخی جامعه شناسان برای این ترکیب (باور و عمل یا ذهن و عین) تقدم و تاخر قائل باشند و بین این دو اهم و مهم مطرح کنند، آنگونه که مردم شناسی به نام “رابرتسون اسمیت” بر این باور است که نقش مراسم دینی از باورهای دینی بیشتر هست.

به عبارتی او معتقد بود «عملکردهای مذهبی از باورداشت های مذهبی بیشتر اهمیت دارند» (2).

در متون دینی ما مسلمانان برای هر دو نظام “ذهن و عینِ” نهاد دین و دینداری جایگاه خاص در نظر گرفته شده است.

یعنی هیچ گزاره به تنهایی مورد تاکید نیست که تاکید اصلی بر همراهی باورداشت ذهنی با عملکرد عینی است: مثلاً آیه  “يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ” (اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! ركوع كنيد و سجده نماييد و پروردگارتان را عبادت كنيد و كار نيك انجام دهيد، باشد كه رستگار شويد )«حج /77».

در نگاه شعرای اهل دینداری و اهل عرفان نیز همین نگاه تاکید می شود که صرفِ یک “باور” مثلاً حب زبانی – ذهنی “خدا” کافی نیست این “حب” باید در عرصه حوزه های زندگی (سیاست، اقتصاد و جامعه کنش ها) خود را نشان دهد و عینیت یابند:

ابوسعید ابوالخیر:

گر قرب خدای می طلبی “دلجو” باش………. وندر پس و پیش خلق “نکوگو” باش

خواهی که چو صبح صادق القول شوی……….. خورشید صفت با همه کس “یک رو” باش

آنچه که  پیوند مراسمات و آیین های دینی را در دو بُعد  “باورداشت – عملکرد” در زندگی اجتماعی انسان ها به نمایش می گذارد را باید در دو سطح از «کنش ها» مورد توجه قرار داد تا شاهد بارگزاری “ذهنیت” نهاد دین در عمق وجود “عینیت” کنش ها و رفتارها باشیم: 

الف) کنش های فردی    ب ) کنش های اجتماعی

 الف) در نوع اول کنش، باورداشت های دینی ضمن نهادینه شدن و عقیده ای گشتن به دنیای درون و بیرون فرد راه می یابند و تاثیرگزار می شوند: آنطور که مثلاً نماز و روزه به اموری واجب نزد فرد تبدیل می شوند و فرد با نیتی آنها را انجام می دهند، بدون آنکه اجباری تحکمی  از بیرون او را تهدید کند.

روح و روانش به تسخیر این دو در می آید که خواندن نماز واجب، روزه گرفتن واجب، اما این کافی نیست.

باید طوری  کنش فردی را با نیت درونی هماهنگ کند که آن عبادات او را از “ناهنحاری های اخلاقی” باز دارد: « إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَر (عنکبوت :45).

یعنی باورداشت به نمازگزاردن به عنوان یک فریضه فرد نیتمند را وادار به پرهیز از امر زشتی و پلیدی نماید که در صورت تحکیم رابطه این نیتمندی با این کنش در فرد، هم فرد احساس آرامش درونی می کند و هم دیگران در جامعه از او احساس امنیت می بینند.

در چنین حالتی  باور و ایمان قلبی صورت عملی می یابد.

به قول سعدی علیه الرحمه «ایمان، همان ادب می شود» که این “ادب” انسانیت انسان در اجتماع بشری است.

کردم از عقل سوالی که مگر ایمان چیست ………….عقل بر گوش دلم گفت که ایمان “ادب” است.

و یا توصیه های اخلاقی بزرگان برای  تبدیل، تغییر، تعدیل و یا اصلاح وضعیت  “باورها” در سطح کنشگری فردی مثلاً:

نه ثروت تاکنون زاییده مردی ……………. نه قصر و کاخ درمان کرده دردی

برو «انسانیت» را مشتری باش…………. که قضاوت می شوی به آنچه کردی

یا آنطور که “مولوی” حالات روحی انسان ها را مورد خطاب قرار می دهد و با تاثیرپذیری از بزرگان دین (نبی مکرم اسلام”ص”) به تنبه و بیدارباشی انسان کنشگر هم از حیث باورداشت و هم از نظر عملکرد می پردازد.

عشق را بی معرفت معنا مکن……………… زر نداری مشت خود را وا مکن

گرنداری دانش ترکیب رنگ ………….. بین گلها زشت یا زیبا مکن

خوب دیدن شرط “انسان  بودن” است …………. عیب را در این و آن پیدا مکن

نتیجه آنکه در حوزه کنش فردی آنطور که رسول گرامی اسلام می فرماید: المسلم من سلم المسلمون من یدهِ و لسانهِ، فرد کنشگر اهل عبادات باید درصدد کسب رضایت اجتماعی بوده و جامعه از او در امان باشد و از کجروی های اجتماعی پرهیز نماید،  در مسوولیت پذیری، نظم اجتماعی و رعایت قانون و قانونمندی جزو افراد پیشقدم باشد.

ب) در نوع دوم کنشگری که حاصل تعاملات جمعی نوع بشر است. دین، مناسک و آیین باورداشت ها به شکل و نمادی «جمعی» یا اجتماعی در همه حوزه های کنشگری خود را نشان می دهد:

مثلاً آیین حج و اجتماعات سالانه همراه با آیین های جمعی (هروله ، اصلاح مو و …).

عباداتی چون نماز و روزه دارای کارکردهای جمعی عملگرایانه عینی متاثر از باورداشت های ذهنی و درونی فردی است:

از جمله خلق همدلی گروهی در انجام یک کار عمومی، آفرینش وحدت و همبستگی اجتماعی در اجرایی کردن توصیه ها و باورهای دین. 

توصیه یا باور به آیه قرانی «تواصوا بالصبر و تواصوا بالمرحمه» (آیه 17/ بلد) اصلاح یا نوع رفتار اجتماعی انسان ها را با یکدیگر در جهت غلبه بر مشکلات به دنبال دارد.

نماز و روزه داری مسلمانان مومن در هر دو عرصه فردی و جمعیِ کنشگری باید کارکردهای مثبت و آشکار” رابرت مرتونی” در عملکردها را از خود به جا بگذارد.

چراکه غیر از این انتظاری نمی رود: انصاف اجتماعی، عدالت اجتماعی،  نمایش هویت جمعیِ ارزش ها و هنجارها، کاهش ناهنجاری های اجتماعی، همت اجتماعی انزجار از اختلاس، روحیه جمعی تشویق ابثارگری و فداکاری اجتماعی، بیدارباش وجدان اجتماعی در حمایت از مظلوم،  زنده دلی جمعی در حفاظت از محیط زیست و طبیعت، تزریق و ترویج تواضع اجتماعی افرادِ صاحب منصب و قدرت، مسوولیت پذیری آگاهانه جمعی در نگاهداشت اموال عمومی.  

نتیجه گیری: اگر دو سطح کنشگری انسان ملهم از هماهنگیِ نهادینه و درونی شده باورداشت های ذهنی و عملکرهای عینی دین و مناسک مذهبی نباشد، باید منتظر باشیم که این امور به ضد خود تبدیل شوند و در جامعه نظاره گر باشیم که:  اخلاقیات و ارزش ها پرده نشین باشند و ناهنجاری ها (ریا، اختلاس، دروغ، بی عدالتی و ظلم  و ..) شاهد بازاری!!  

 بندگان حق رحیم و بردبار……………..خوی حق دارند در انجام کار

منابع:

گیدنز، آنتونی (1374)، جامعه شناسی، ترجمة منوچهر صبوری، تهران: نشر نی.

قبادی، علیرضا/ جمشیدیها، غلامرضا، تحلیل جامعه شناختی از مراسم و مناسک دینی با تأکید بر مراسم عاشورا

همیلتون، ملکلم (1377)، جامعه شناسی دین، ترجمة محسن ثلاثی، تهران: تبیان.