نشانه شناسی مناسبت میان تصویر و تصور، یا دال و مدلول و لفظ و معنا را مورد پژوهش قرار می دهد.
به اعتبار دیگر، نشانه شناسی کشف مناسبت و پیوند میان اثر و معنای آن را هدف خود قرار داده است.
در حقیقت، اگر زبان را دستگاهی از نشانه ها بدانیم که هر یک از ما، در مناسبات و روابط روزمره خود از این نشانه به منظور ایجاد ارتباط با دیگران سود می جوییم، بنابراین در هر مرتبه ار روابط اجتماعی نشانه های متناسب با آن سطح مبادله می شود.
فردینان دو سوسور (1913-1857) اندیشمند سوئیسی و یکی از زبان شناسان این قرن، واژه نشانه شناسی (Semiotic) را جهت افاده معنای دانش دلالت ها ساخت.
سوسور گفت: نشانه شناسی در پی فهم دلالت های معنایی است و زبان هم یکی از این نظام هاست.
پاره ای از پژوهندگان نشانه شناسی را به سه بخش اساسی تقسیم کرده اند که عبارت است از:
1– معنا شناسی (Semantics): در واقع ساحت حوزه پژوهش خود را به ساحت مدلول ها محدود می سازد.
2– اصول نحو (Syntactics): مناسبت میان اجزای دال ها را تحلیل می کند
3– دانش کاربردی و اثرات دلالت ها (Pragmatics): پراگماتیکز کاربرد ویژه دلالت ها را در قلمرو ارتباطی مورد بحث قرار می دهد
سهم سوسور در رشد و گسترش نشانه شناسی در نفی نظریه ماهوی (Substantive) زبان و اثبات نظریه اعتباری و نسبی (Relational) در این حوزه تبلور یافت.
سوسور بحث خود را با تمایز میان زبان و گفتار (Langue- Parole) آغاز نمود.
مراد او از زبان مجموعه نشانه ها و قواعد ویژه ای است که زبانی خاص را به وجود می آورد.
گفتار، کاربرد این زبان در ارتباط های روزمره است.
مفهوم تمایز و مغایرت یکی از مفاهیم کلیدی زبان شناسی سوسوری است.
آنچه مثلاً یک آوا را معنی دار می کند، تفاوت و مغایرت آن است با سایر آواها.
از سوی دیگر، سوسور میان رهیافت همزمان و متقارن، و ناهمزمان (Diachronous) یا در زمان، تفکیک قائل گردید.
به گفته او می توان هر رویداد زبانی را از دو طریق مورد بحث قرار داد.
یکی آنکه پدیده زبان شناختی را در سامانی منسجم، اما همزمان مورد بررسی قرار دهیم (= رویکرد هم زمان و متقارن) و دیگر آنکه آن را در گستره زمان و حرکت تاریخ مطالعه کنیم (= روش در زمانی = ناهم زمان = نامتقارن).
سوسور رویکرد هم زمان را در نشانه شناسی واجد اهمیت بیشتری می شمارد و این مناسبت را به دو گونه تقسیم نمود:
یکی مناسبت افقی (Syntagmatic) و دیگر مناسبت عمودی (Associative).
بدیهی است که هر واژه با واژه های پس و پیش خود دارای مناسبتی خطی و یا افقی است و معنای آن از وضعیت قرارگیری سرچشمه می گیرد.
مثلاً در جمله «آن نوجوان دختری را مورد ضرب قرار داد» معنای جمله وقتی کامل می شود که آخرین واژه در جای خود قرار گیرد. این امر توالی و زنجیره افقی زبان را تشکیل می دهد.
از سوی دیگر، چون گذر زمان نیز در معنای آن نهفته است، بُعد در زمانی جمله از آن مستفاد می شود.
سوسور با طرح این که زبان منظومه ای خودکفاست که غیبت پاره ای از واژه ها معنای آنهایی را که در جمله حاضرند، شکل می دهد، غیاب دو طیف زبانی یعنی هم نشینی و جانشینی را طرح می سازد.
سوسور با مطرح ساختن پیوندهای همنشینی و جانشینی که برای بیان کلیه جنبه های زبان دارای اعتبار و کارآمد است، تقسیم های سنتی زبان شناسی (واژه شناسی، واک شناسی و اصول نحو) را دگرگون کرد.
مثلاً وقتی می گوییم «ویکتور هوگو کتاب بینوایان را نوشت» و بعد می گوییم «چایکوفسکی آهنگ دانوب آبی را ساخت»، درواقع هر چند که دو جمله از لحاظ دستوری با هم دارای همانندی های زیادی هستند، اما در جمله دوم چایکوفسکی، جانشین ویکتور هوگو و آهنگ جانشین کتاب و ساخت جانشین نوشت، گردیده است.
واژگان جمله دوم با جمله اول مناسبت عمودی یا جانشینی یافته اند.
مناسبت عمودی یا جانشینی سبب می شود که بر پایه ساختاری واحد جمله های بسیاری ساخته شود و برای هر موقعیت تازه بر اساس این انگاره موقعیت زبانی تازه ای آفریده شود.
توالی خطی زبان و در کنار هم قرار گرفتن واحدهای زبانی به منظور افاده معنا در حقیقت منش افقی و همنشینی جمله را تشکیل می دهند.
مناسبت های افقی و عمودی یا همنشینی و جانشینی سوسور در زبان زمینه بحث های ساختارگرایانه را در حوزه های گوناگون فراهم ساخت.
کوتاه سخن آن که به نظر سوسور زبان را نباید ذات و گوهری ماهوی محسوب داشت، بلکه صورتی است که در مناسبت میان واحدهای زبانی شکل تحقق می پذیرد.
در بحث از زبان نباید به درون مایه و محتوا توجه نمود، بلکه باید شیوه های زبانی را مورد بررسی قرار داد.
ساختارگرایانی که نظریه سوسور را رهنمود خود قرار دادند، یادآور شدند که نظریه او نه تنها در مورد زبان که در مورد سایر پدیده ها چون نظام خویشاوندی، اسطوره، فهرست غذاهای یک رستوران، نقاشی، مجسمه سازی و نظایر آن نیز قابل اعمال است.
منبع: ضمیران، محمد (1379)، ژاک دریدا و متافیزیک حضور، تهران: انتشارات هرمس، ص 174-169.
