علمی تحلیلی

کنکاشی مفهومی میان «دین» و «ایدئولوژی»

برخی از اندیشمندان علوم انسانی مفاهیم «دین» و «ایدئولوژی» را مترادف و این دو مفهوم را به جای یکدیگر بکار می برند.

در صورتی که تلقی کلیت دین به ایدئولوژی در واقع، نوعی تقلیل گرایی مفهومی را به ذهن متبادر می کند.

بدیهی است که یکی از دشوارترين مباحث پايه در جامعه شناسی دين ارائه تعريفی جامع و مانع از دين است.

دین در واقع، مجموعه ای از اعتقادات و باورهایی است که اعضای یک اجتماع از آن پیروی می کنند.

به دیگر سخن، دین مجموعه معارف، احكام و دستورالعمل هايی كه منشأ الهی دارد و برای هدايت انسان و وصول به سعادت دنيايی و آخرتی به دست بشر مي رسد.

از سوی دیگر، ایدئولوژی مجموعه افکار و عقایدی است که منافع گروهی خاص را حفظ می کند و یا شیوه عمل آنها را در جامعه مشروع می سازد. 

به عبارتی، باورها و اندیشه ها و گرایش های معنوی یک گروه در قالب رفتارهای معینی که جنبه مادی به خود گرفته و به شیوه عمل مشخص در مقوله های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی منجر می شود که اغلب در مراحل تکامل اجتماعی شکوفا می شود و بر طبق منشاء اجتماعیشان تغییر می یابند.

حال با توجه به تعاریف فوق، اگر در رهنمون های ادیان بزرگ دقت کنیم، در می یابیم که رستگاریِ مومنان به مبانی و اوامر دین وعده داده شده است.

لذا، در می یابیم که در این نقطه شباهت هایی بین دین و ایدئولوژی وجود دارد.

چرا که در هر دو مفهوم، باورهایی وجود دارد که اعضای گروه را به هم پیوند می دهد و منافع گروه تضمین شده است.

آنچه که دین را متمایز از مفهوم ایدئولوژی قرار داده کارکرد همیشگی و دائمی بودن باورهای دینی است.

به عبارتی، ایدئولوژی باور و اندیشه ای است گذرا که در مقطع خاصی بنا به ضرورت های تاریخی و اجتماعی  شکل می گیرد و پس از نهادینه شدن جنبه ارزشی اش را از دست می دهد.

ولی باورهای دینی همیشه با بشر بوده و تاریخ مصرف خاصی ندارد.

چرا که  دین برنامه مدونی است که زندگی و مرگ انسان را هدفمند کرده و به زندگی بشر معنای ویژه ای بخشیده است.

به عبارتی، ایدئولوژی مقدس جلوه دادن اهداف این جهانی است که در مقطع خاصی از تاریخ با توجه به تضاد منافع گروه ها ایجاد و پس از تکوین و نهادینه شدن، موضوعیتِ ایدئولوژیک ندارد.

در حالی که هدف دین، آسایش و آرامش در دنیا و رستگاری انسان ها در دنیای دیگر است.

به دیگر سخن، ایدئولوژی ابزاری برای رسیدن به هدف و دین برنامه ای برای رستگاری همه انسان هاست و مترادف تلقی نمودن دین و ایدئولوژی، در واقع استحاله مفهومی ارزش های انسانی و الهی و تقلیل آن به مناسبات قدرت می باشد که در شرایط گذار تاریخی و برای رسیدن به اهداف گروه، ارزشمند و مقدس جلوه داده شده است.

دکتر مصطفی آب روشن

پژوهشگر. دکتری جامعه شناسی. حوزه تحقیقات؛ آسیب های اجتماعی و جرم شناسی

نوشته های مشابه

یک دیدگاه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا