علمی توصیفی

تاملی بر پدیده شایعه در جامعه ایران

شایعه و شایعه پراکنی تقریباً در تمامی جوامع وجود دارد و نمی توان آن را خاص برخی جوامع دانست، اما  می توان گفت که در برخی جوامع شایعه بیشتر از سایر جوامع رواج دارد و این موضوع بستگی تام و تمام به شرایط روانی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن جوامع دارد.

نکته مهم در این زمینه این است که برخلاف تصور معمول و رایجی که وجود دارد شایعه را فقط افراد نمی سازند بلکه در موارد زیادی مشاهده شده است که برخی گروه ها، سازمان ها، نهادها، بنگاه های اقتصادی و حتی دولت ها با اهداف خاصی اقدام به شایعه پراکنی می کنند.

به طور مثال بانک ها برای فرار از برخی گیر و گرفت های پولی و مالی اقدام به شایعه ورشکستگی خود می کنند و به گونه ای فضاسازی می کنند که تو گویی واقعاً بانک ها ورشکسته شدند و لذا این گونه وانمود می کنند که توان پرداخت برخی بدهی های مالی کلان را ندارند و مردم هم دل شان به رحم آید و از طلب خود از بانک ها صرف نظر کنند.

یا برخی خودروسازها که برای فرار از پاسخ گویی به کم کاری ها و قصور خود در زمینه  ساخت و تولید خودروی با کیفیت و یا تحویل به موقع خودروها اقدام به ترویج شایعه می کنند، مبنی بر این که ورشکسته هستند یا به دلایلی چون عدم توان تأمین قطعات و برخی موارد دیگر.

درباره وقوع شایعه در جامعه ایران البته هنوز پژوهش های دقیق و علمی ای صورت نگرفته است و هرگونه اظهار نظر در این زمینه صرفاً در حد برخی پیش فرض ها و محصول برخی تأملات مربوط به هر رشته علمی بوده و برای اظهار نظر دقیق تر ضرورت دارد تا پژوهش های جدی تری صورت بگیرد.

باید بررسی و واکاوی نمود که مشکل در کجاست که تا این حد و اندازه شایعه های گوناگون در ایران رواج می باید و میلیون ها نفر را درگیر می کند و ذهن و روان آدمیان را مورد تاخت و تاز قرار می دهد و صد البته عواقب بسیار جبران ناپذیری را هم به همراه دارد.

در این نوشته کوتاه و موجز، اگرچه نمی توان تمامی ابعاد و زوایای پیدا و پنهان این موضوع مهم را مورد واکاوی قرار داد، اما برخی دلایل بروز و رواج شایعه در جامعه را می توان به صورت فهرست وار به شرح زیر تأمل نمود:

1.سنخ روانی ایرانیان به گونه ای است که عموماً عادت به بزرگ نمایی برخی مسائل داشته و بر همین اساس به طور خودکار برخی شایعه ها را رواج می دهند.

ایرانیان عموماً دارای روحیه دیونوسوسی که محصول شادی، سرمستی، شور و هیجانات بوده و در طول تاریخ نیز این روحیه را کم و بیش به نمایش گذاشته اند.

چنین روحیه ای تاحدود زیادی از نظم و ترتیب و از عقلانیت دوری می جوید و هر مطلبی را بدون تأمل و تعمق می پذیرد و کم تر آن را به محک خرد و عقل می سنجد.

این گونه است که بارها و بارها در اماکن عمومی و سایر مکان ها مشاهده می شود که کسی مطلب بی پایه و اساسی را می گوید و بقیه هم بدون تأمل و تفکر آن را سریعاً می پذیرند و صد البته به دیگران هم منتقل می کنند و این گونه است که برخی مطالب نادرست و غلط در جامعه شیوع پیدا می کند.

2. شرایط تاریخی؛ کشور ایران به دلایل تاریخی ای چون حملات و یورش های گسترده ای که به خود دیده است و همچنین به دلیل این که در تاریخ گذشته خویش در ذیل حکومت های دیکتاتوری و استبدادی بوده لذا، پنهان بودن بسیاری از امور در چنین حکومت هایی مستعد شایعه سازی و شایعه پراکنی بوده است و به گونه ای مشکل فرهنگی و تاریخی همچنان در جامعه رواج دارد.

3.التیام بخشی به دردها و رنج ها؛ رواج شایعه در جامعه ایران نوعی التیام بخشی در زمینه درد و رنج ها و مشکلات است. چرا که عموماً نهادها و سازمان هایی برای پاسخ گویی به انبوه مشکلات و مسائل وجود نداشته و حقیقتاً اگر پاسخ گویی منطقی ای در این زمینه وجود داشته باشد، به احتمال زیاد برخی از این شایعه ها خودبه خود برطرف شده و زمینه بروز و ظهور نخواهند یافت.

4.انگیزه های شخصی، گروهی و جناحی؛ در بسیاری از مواقع بنا به برخی اقتضائات افراد، گروه ها و جناح ها برای حذف و شکست رقبا دست به شایعه سازی می زنند تا از این طریق بتوانند حریف را از میدان رقابت بیرون کنند و از این طریق به اهداف خاص شان دست یابند.

5. عدم شفافیت و پاسخ گویی نهادها و سازمان ها؛ در کشور ایران نهادها و سازمان های دولتی و حتی غیردولتی کمتر خود را موظف به پاسخ گویی شفاف و منطقی داسته و با این کار خود زمینه را برای بروز انواع و اقسام شایعات فراهم ساخته اند. به عبارت دیگر، پنهان کاری نهادها و سازمان ها یکی از مهم ترین دلایل بروز و ظهور شایعه در دنیای امروز است.

6.حضور فرهنگ شفاهی در جامعه ایران؛ در جامعه ایران افراد عموماً گرفتار فرهنگ شفاهی بوده و کمتر به دنبال ایجاد فرهنگ مکتوب هستند و اساساً فرهنگ شفاهی بر فرهنگ مکتوب غلبه دارد. به این معنا که ایرانیان عموماً مباحث شفاهی را بر مطالعه و تأمل و تحقیق ترجیح می دهند و این چنین فرهنگی بسیار زمینه را برای بروز و ظهور فرهنگ شایعه تقویت می کند.

دکتر محمدباقر تاج الدین

جامعه شناس، استاد دانشگاه

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا