تاریخ تمدن و هنر ایران با موسیقی نضج یافت.
موسیقی در ایران باستان سابقه ای طولانی دارد و همپای دیگر تمدن های کهن خاور نزدیک بالندگی و شکوفایی داشته است (رضائی نیا، 1382: 106).
بررسی آثار و شواهد مربوط به موسیقی از نقاشی های پیش از تاریخ تا نگاره های بناها و ظروف دوره ساسانی نشان می دهد که موسیقی در ایران، اعتبار خاص و جایگاه شایسته ای داشته است.
به نظر می رسد، اجرای موسیقی در صحنه های نیایش خدایان و یا مظاهر آنها که برای جلب نظر و درخواست یاری صورت می گرفت.
همچنین نواختن موسیقی در حال تشریفات دینی و یا برای ایجاد فضای روحانی و معنوی به هنگام ستایش، سنتی متداول در ایران باستان بوده، که از هزاره های پیش از تاریخ شروع و تا به امروز به اشکال و صور مختلف خودنمایی می کند (همان: 115).
موسیقی سنتی ایرانی، شامل دستگاه‌ها، نغمه‌ها و آوازها، از هزاران سال پیش از میلاد مسیح تا به امروز سینه به سینه در متن مردم ایران جریان داشته، و آنچه دل‌نشین‌تر، ساده‌تر و قابل فهم تر بوده است، امروز در دسترس است.
موسیقی ایران به چندین شاخه و زیر شاخه تقسیم می شود.
موسیقی ملی ایرانی كه موسيقی علمی است و سهم عمده‌ای فارابی، ابن سينا، صفی الدين ارمُوِی و عبدالقادر مراغه‌ای داشته اند.
بین موسیقی عملی و نظری در ایران فاصله و شكافی نیست و به دو نوع كلی تقسیم می شود: موسیقی سنتی و موسیقی تلفیق شده با موسیقی غربی؛ و موسیقی سنتی خود به سه بخش مجزا تقسیم می شود.
1) موسیقی اصیل كه گاه به آن «موسیقی ردیف» و «موسیقی هفت دستگاه» می گویند.
این موسیقی شامل هفت دستگاه (شور، سه گاه، چهارگاه، همایون، پنجگاه، ماهور، نوا) است.
این موسیقی با سازهای تار، سه تار، كمانچه و … نواخته می شود و ممكن است به شكل تك نوازی، همنوازی، تك خوانی، خواندن غزل یا بدون آن صورت گیرد.
موسیقی اصیل ایرانی پیوند بسیار نزدیكی با شعر و ادبیات فارسی دارد.
این موسیقی از نظر ارزش هنری به سه نوع تقسیم می شود: نوع عالی، نوع متوسط و نوع كوچه بازاری یا مطربی.
2) موسیقی بومی یا تقریباً محلی ایرانی
موسیقی محلی محدود‌تر از بومی است، این موسیقی مربوط به روستاها و ایلات و عشایر و قبایل است، مانند موسیقی های كردی، آذری، تركمنی، لری، خراسانی و ….
این موسیقی بر اساس ذوق و استعداد افراد عامی و عادی است كه وسیله تسكین آلام و كاهش فشارهای اجتماعی به شمار می رفته یا آرزوها و عشق‌ها و ناكامی‌ها و جلوهای گوناگون زندگانی های ساده و طبیعی را در خود متبلور كرده آنچنان مورد پسند واقع شده كه سال ها و قرن‌ها استمرار یافته است كه خود به دو نوع موسیقی محلی داخلی و موسیقی محلی مرزی تقسیم می شود.
موسیقی بومی و محلی در قلمرو شاخه ای از فرهنگ و هنر قرار می گیرد كه فولكور كه معنای فرهنگ عامه و مجموعه افكار آداب و رسوم و سنت های قومی است، می باشد (بینش، 1376: 100 به نقل از فغور مغربی، 1386: 6).
ویژگی های موسیقی بومی، ساده و بی پیرایه و شفاهی بوده است.
موسیقی بومی جویبارهایی بوده كه به موسیقی اصیل ریخته است.
3) موسیقی مذهبی
همه دین‌ها و مذاهب در جهان دارای موسیقی خاص خود هستند؛ به طوری كه بسیاری از محققان دین را زادگاه اصلی موسیقی دانسته‌اند و نمونه بارز موسیقی مذهبی در ایران، در موسیقی عاشورایی و نوحه خوانی، موسیقی خانقاهی یا موسیقی عرفانی است.
موسیقی نظامی یا موسیقی رزمی در ایران تاریخ طولانی دارد.
تاسیس گروه موسیقی نظامی در سال 1856 م/ 1235 ه. ش در مدرسه دارالفنون که اولین مدرسه به سبک اروپایی جهت آموزش عالی بود، دوران تازهای را در تاریخ موسیقی نظامی ایران رقم زد (اختیار، 1390: 138).
کلام پایانی:
تقسیم بندی ارائه شده از انواع موسیقی در ایران روایتی از غنای منابع فرهنگی ایران در حوزه موسیقی است.
در ایران بیش از 14 قومیت زندگی میکنند که هر کدام آداب و رسوم و موسیقی خاص خود را دارند (نیلی، 1390: 12).
انواع موسیقی و زیرشاخه های مختلف به فراخور سبک، قومیت و موسیقی سنتی و جدید آمیخته به موسیقی غربی، نشان از پتانسیل ویژه منابع فرهنگی غنی موسیقی در جامعه ایران است.
منابع:
– اختیار، مریم (1390)، هارمونی یا قیل و قال: آموزش موسیقی در دارالفنون، ترجمه صفورا فضلاللهی، پیام بهارستان، شماره 14، سال 4، صص. 138-155.
– رضائی نیا، عباس (1382)، جایگاه موسیقی مذهبی در ایران باستان، هنرهای زیبا، شماره 13، بهار 82، صص106-117.
– فغور مغربی، حمید (1386)، جستاری درباره موسیقی و معیارهای آن در اسلام، نشریه هنرهای زیبا. شماره 31. پاییز.
