جامعه شناسی اقتصادی عبارت است از به کار بستن چارچوب سنجش کلی متغیرها و الگوهای تبیینی جامعه شناسی به آن دسته از فعالیت های پیچیده که به تولید، توزیع، مبادله و مصرف کالاها و خدمات کمیاب مربوط می شود.
اولین نکته مورد توجه جامعه شناسی اقتصادی تنها به فعالیت های اقتصادی است.
جامعه شناس اقتصادی سوال می کند که چگونه این فعالیت ها در نقش ها و جمع ها ساختار پیدا می کنند؟
با چه ارزش هایی مشروعیت پیدا می کنند؟
با چه هنجارها و روش های پاداش دهی تنظیم می شوند؟
چگونه این متغیرهای جامعه شناختی با یکدیگر کنش متقابل دارند؟
دومین نکته مورد توجه جامعه شناسی اقتصادی معطوف به روابط بین متغیرهای جامعه شناختی است به همان شکلی که در متن اقتصادی و در متن های غیراقتصادی نمایان می شوند.
مثلاً نقش های خویشاوندی چگونه با نقش حرفه ای اجتماعی محلی و با نظارت ساختار سیاسی خود ارتباط برقرار می کنند؟
این توجه به روابط، در برگیرنده موقعیت هایی است که در آن ساختارهای اقتصادی و غیراقتصادی با یکدیگر ادغام می شوند و همچنین موقعیت هایی که در آن دو ساختار با اهداف متعاطع عمل می کنند.
در موقعیت های متأخر باید منتظر بروز فشارها، واکنش های نسبت به فشار و کوشش ها برای مهار این واکنش ها باشیم.
ما از تاثیر متقابل این نیروهای متنازع می باید منتظر نتایج گوناگونی چون تجدید تعادل و انحراف باشیم.
این نوع تاثیر متقابل متغیرهای جامعه شناختی در عرصه های اقتصادی و غیراقتصادی در دو زمینه مشاهده می شود:
1– در میان واحدهای صرفاً اقتصادی. مثلاً جامعه شناس اقتصادی در بنگاه صنعتی نظام های منزلت، روابط قدرت و اقتدار قانونی، انحراف، باندها و ائتلاف ها و ارتباط میان این گونه پدیده ها را مطالعه می کند.
این توجه درون – واحدی (Intra-Unit) در آن شاخه از جامعه شناسی اقتصادی که جامعه شناسی صنعتی نامیده می شود، مورد تاکید قرار می گیرد.
2– تاثیر متقابل میان واحدهای اقتصادی و محیط اجتماعی آنها.
در یک سطح تحقیق، جامعه شناس اقتصادی روابط میان تعلقات اقتصادی و دیگر تعلقات را (حقوقی، سیاسی، خویشاوندی، مذهبی) در اجتماع و جامعه بزرگتر مطالعه می کند.
در سطحی بالاتر، او روابط میان اقتصاد به عنوان یک نظام تحلیلی اجتماعی و دیگر نظام های جامعه را مطالعه می کند.
این توجه میان – واحدی (Inter-Unit) در جامعه شناسی اقتصادی به سمت موضوع های بزرگتر کشانده می شود. مانند سیاست گزاری عمومی، ستیز نیروی کار، مدیریت، و روابط میان طبقات اقتصادی – که عرفاً در تفکر مارکسی – وبری قرار می گیرد.
بالاخره جامعه شناس اقتصادی مشخصاً وجوه جامعه شناختی خود متغیرهای اصلی اقتصادی را – مثلاً پول به عنوان یکی از انواع فراوان روش های پاداش دهی در زندگی اجتماعی را مورد بررسی قرار می دهد. (ص 131-130)
اقتصاد و عوامل فرهنگی
جامعه شناسی اقتصادی با ملاحظه ای بر عناصر فرهنگی که از فعالیت های اقتصادی تاثیر می پذیرند و بر آن تاثیر می گذارند، به تمایز کلی میان وجوه ارزشی (ارزشیابانه) و وجودی فرهنگ تکیه می نماید.
منظور از وجوه ارزشی (Evolutional) اشاره به آن چیزی است که در نظام ارزش های فرهنگی مطلوب ارزیابی می شود و اعضای جامعه می بایستی از آنها پیروی کنند.
منظور از ارزش وجودی (Existential) اشاره به بیان این است که بشر، جامعه و طبیعت چه چیزهایی هستند؟
بنابراین، در یک نظام اعتقادی نژادپرستانه، جنبه ارزشی عبارت از تائید بر این نکته است که یک نژاد باید امتیاز بزرگی نسبت به چیزهای مطلوب زندگی به دست آورد.
از نظر وجودی (یا می توان گفت ایدئولوژیکی) عبارت است از بیان این نکته که فلان نژاد محروم، لایق آن چیزی است که نصیب او می شود، زیرا از لحاظ زیست شناختی نژادش پست است.
به این ترتیب، جامعه شناسی اقتصادی در باره فعالیت های اقتصادی دو نوع پرسش مطرح می کند:
1- ارزشی:
آیا فعالیت های اقتصادی در نظام ارزش های فرهنگی جایگاه مهمی دارد؟ اعم از این که جایگاه بزرگ یا کوچک باشد.
آیا این فعالیت ها به گونه ای منفی یا مثبت ارزشیابی می شوند؟
آیا فعالیت اقتصادی خود به خود و به عنوان یک هدف ارزشمند است؟
یا به عنوان تابعی از تعقیب قدرت ملی، دستیابی به حالتی از سعادت دینی، یا استحکام یک تبار یا دودمان در نظر گرفته می شود؟
2- وجودی:
سرشت بشر چیست؟ آیا از لحاظ اقتصادی موجودی دارای انگیزه تعریف می شود؟ یا این که اینها متعلق به ابعاد سرشت به کمال نرسیده اوست؟
ماهیت جامعه چیست؟
آیا جامعه فرصت هایی برای فعالیت اقتصادی فراهم می آورد؟ یا این که چنین چیزی در یک جامعه خوب غیرممکن توصیف می شود؟
پس از تنظیم پاسخ برای پرسش های هر مجموعه از اعتقادات فرهنگی – با رعایت لازم برای تنوع منطقه ای و طبقاتی – بهتر می توانیم روابط میان ارزش ها و ایدئولوژی ها را از طرفی و فعالیت های اقتصادی را از طرف دیگر، تجزیه و تحلیل نماییم.
این گونه روابط، از جمله مواردی است که در جامعه شناسی اقتصادی به آنها پرداخته می شود. (ص 153-152)
منبع: اسملسر، نیل. جی (1376)، جامعه شناسی اقتصادی، ترجمه محسن کلاهچی، تهران: انتشارات کویر، ص 152-130.
