نوواژه گرایی لازمه باریخ شناسی و آفرینش گر توسعه پویای آینده علم

باید با واژگان آینده رقصید؛ آن هم تانگو؛ باید دست در کمر آن ها فرو برد و زمزمه های عاشقانه در گوششان زمزمه کرد.

یکی از مهم ترین دغدغه های بخش مهمی از زندگی نیم سده از زمانه ی زیست زمینی نگارنده؛ هم نشینی عاشقانه با واژگان بوده است.

واژگان زیباترین عنصر تشکیل دهنده دانش، فهم، و ادراک آدمی اند که به او انگیزه بیشتر دانستن می دهند.

زمانی که با واژگان می نشینی و در پرتو بودن آن ها و رقص موزون شان در باند پرپهنای جملات در صحنه ی زندگی هم آغوش می شوی؛ زایشگر معنا و تعریف های جدیدی می شوی که به صحنه آرایی های نو و نشاط آفرین، ره می پوید.

واژه آفرینان؛ صحنه آرای توسعه علمی هستند. “استی” یا بودن آدمی در پرتو این دانایی به سوی شدنِ پیوسته پیش می تازد.

همین پیوستگی در شدن است که آدمیت آدمی را استمرار می بخشد. واژه آفرینان، پیشگامان توسعه پای پویای دانایی، هستند.

پایدار^[2] همان پایا است و به معنای ثابت، ابدی، دائم، باقی، و مقاوم؛ و پاینده است.

پویایی^[3] به آن که حرکت می‌کند و دارای استعداد یا توان دگرگونی در جهت برتری و پیشرفت است، گفته می شود.

پویایی؛ پایداری را در خود پنهان دارد، ولی پایایی ناگزیر این گونه نیست.

پس می توان با تركیب معنادار و هدفمند واژگان “پایا”، و پهلو پدیده هم پیوند آن “پویا”؛ توسعه «پای پویا ^[4]»، را برساخت؛ و به جای توسعه پایدار خانم باربارا وارد ^[5] كه در سال ١٩٧٠ بیان كرده است، آورد.

نوواژه گرایی و به پیروی از آن، نوواژه زایان، یا نوواژه آفرینان [6]، بر آن هستند که توسعه پای پویای علمی را با تزریق نشاط و زنده دلی، کنش وری پای پویا نگاه دارند.

در آینده پژوهی [7]، و مطالعه های آینده ها [8] و ترسیم آینده ها ^[9] واژه زایی و آفرینش واژه های نو؛ یک نیاز است.

«پرش [10] از زمان»، در پژوهش در باب آینده، «پرتاب [11] به آینده»، در مطالعه های آینده ها و «جهش از آینده»، در ترسیم آینده ها، دریوزه ی واژه آفرینی است.

در این میان و با پروای لغزش واژگان در گستره ی آینده پژوهی و مطالعه های آینده ها؛ در ارتباط با دانش واژه هایی چون، پیش بینی، پیش نگری، پیش نگاری، پیش نمایی یا آینده بینی، آینده نگری، آینده نگاری، آینده پردازی و آینده نمایی ره گشای ما به سوی واژه آفرینی های گریزناپذیر است.

در این میان؛ به دلیل پرابهام بودن، و روان روی های پیوسته ی آینده زمان؛ خطاهای تخمینی موجود در آن که با رمزواژه [12]، «عدم قطعیت»، بیان می شود، نبود گزاره های دارای اطمینان در ارتباط با گذشته زمان و روایت های موجود در باب آن در این زمان – حال زمان – ؛ عموم مردم آینده اندیشی را در زمره ی کوشش های اسرارآمیز و بیهوده باز می آرایند؛ و به سحر و جادو، رمّالی، و فال بینی، بازمی گردانند.

از همین رو؛ و برای خروج از این لغزندگی به عنوان آسیب جدّی پیشاروی گسترش آینده پژوهی به عنوان یک دیسیپلین یا نظم واره ی علمی است که «باریخ شناسی»، را به عنوان واژگانی مناسب برای پوشش دادن به تمامی واژگان پروادارِ مطالعه و پژوهش در آینده زمان بازیافته و برساخته است.

امروزه آینده پژوهی، و مطالعات آینده ها، به عنوان یک رشته جدید و پویا در مراکز علمی و مجامع آکادمیک مورد توجه قرار گرفته است.

در ایران نیز این رشته علی رغم نوپا بودن با توجه به اهمیت آن در جهان پیچیده کنونی، علاقمندان بسیاری را جذب خود کرده است.

مطلب حاضر حاصل درس نوشته ها و به ویژه تجارب گران بهای کلاس های دروس مختلف در حوزه سیاست، روابط بین الملل، ارتباطات و رسانه ها، تبلیغات و مدیریت افکار عمومی، امنیت، و مطالعات آینده ها است.

هم اندیشی گروهی از دوستان جوان که جمعه صبح ها را به جای کوهنوردی با من به تفکرنوردی آمدند؛ به همراه مجموعه دانش پذیرانم در کلاس های منتوری «اوستا و شاگردی» باریخ شناسی کاربردی، به همراه شوق آن ها در این مهم به من نیز انگیزه داد تا این مهم را بیش از گذشته مورد پروا قرار دهم.

امید دارد این نوشته کوتاه مقدمه ای بر برداشتن گامی بزرگ برای راه اندازی مکتب باریخ شناسی در میان جامعه جوان کشور و استفاده از آن در گستره توسعه پای پویا و شکوفایی ایران آینده و آینده ایران عزیزمان باشد.

این جستار به مثابه یک کتابچه، ویژه کلاس های باریخ شناسی کاربردی یا آینده پژوهی کاربردی نگاشته شده است تا در موقعیت مقتضی به کتابی مورد توجه در این زمینه با توضیح ها و رفرنس های علمی بیشتر مزین شود.

• تبارشناسی باریخ شناسی در ایران

هنوز هم آینده‌پژوهی به دنبال یافتن هویت خود به عنوان یک رشته‌ جدید دانشگاهی است. کار در این عرصه دارای دامنه‌ای از توسعه‌ مدل‌ها و روش‌های بسیار مطلوب ریاضی تا فعالیت‌های عملی در «تبدیل جهان به مکانی بهتر برای زندگی» است (ونل بل، 71:1997).

جمله یی که در آغاز این بخش آمده است، نشان می دهد که ونل بل نیز به عنوان یکی از نام آورترین آینده پژوهان و عالمان حوزه مطالعات آینده ها، در جهان، گستره باند پرپهنای آینده پژوهی را با ارتفاعی فرارشته ای می نگرد که هنوز قله صعود خود را باز نیافته است.

آینده پژوهی اگر چه عنوانی جدید به دیسیپلین یا نظام واره یی فرارشته ای از علم است که تلاش دارد آینده های آکنده از عدم قطعیت را کشف، ساخت، و پرداخت نماید، اما، محتوایی مسبوق بر عنوانش دارا است.

علم اساساً رسالت غایی خود را در آینده پی می جوید.

عالمان همگی تلاش خود را در کسب علم به هدف مجهز شدن برای ساخت و پرداخت آینده یی بهتر با تکیه بر دانش موثر خود؛ نهاده اند.

یک دانشمند فیزیک،

یک زیست شناس

یا شیمی دان؛

یا یک ریاضیدان،

و سیاست دان، همگی به دنبال دستیابی به راه کارها یا راه چاره های بنیادی برای مدیریت آینده سطوح گوناگون قعالیت خود؛ و در لایه های تخصصی خویش هستند.

آینده پژوهی و مطالعات آینده ها، اجتماع این علوم را با رسالتی معنادار دنبال و تلاش دارد با بهره برداری ممکن از تمامی علم ها و نشانه ها این رسالت را مبنا قرار دهد و روش های پژوهشی و شیوه های گوناگون موجود در این ساحت های عالمانه تلاش علمی را متوجه پررمزو رازترین و در همان حال پرجاذبه ترین وجه حیات آدمی یعنی «آینده»، می نماید.

اگر آینده پژوهی در برون از مرزهای جغرافیایی حیات ملی ما کمتر از یک قرن سابقه دارد، در ایران عزیزمان از دهه 1350 و آن هم مانند جغرافیای تاسیسی آن در حوزه علوم اجتماعی و با پشتوانه ی عملیاتی مراکز نظامی، قوت پیدا می کند.

در سال های میانی دهه 1350 بود که گروهی از جامعه شناسان و متخصصان ارتباطی گردهم آمدند؛ و ایده انجام مطالعات آینده پژوهی را طرح کردند.

مجید تهرانیان (1316 – 1391)، و علی اسدی (1314 – 1370)، افراد اصلی این گروه بودند.

جامعه شناسان دیگری چون هرمز مهرداد، علی منوچهر محسنی، مهدی بهکیش، و…، آنان را در انجام چنین تحقیقی یاری کردند (اسدی، تهرانیان، 12: 1395).

کوشش شایسته این مجموعه آینده اندیش نادیده گرفته شد و به همین جهت است که در آوردگاه نیمه دهه ی 1390 عباس اسدی و محسن گودرزی تلاش دارند که آن را به جلوی دیدگان بیاورند و با پیش عنوانی تحتِ نام «صدایی که شنیده نشد»، آن را منتشر می نمایند (پیشین).

در نیمه دوم دهه هفتاد بود که فیلم نستر آداموس در بعضی از مجامع علاقمند به پیش گویی آینده به ویژه آینده انقلاب اسلامی، مورد پروا قرار گرفت.

آن زمان نمی دانستم که همین فیلم و بعدها آشنایی با مجموعه ای فعال از دوستان در این زمینه به آینده پژوهی روی خواهم آورد.

در نیمه نخست دهه هشتاد – 1383 – بود که موسسه آموزشی وتحقیقاتی صنایع دفاعی در وزارت د.پش.ن ^[13] تاسیس شد و در سال یایانی همین دهه بود که دانشگاه بین المللی امام خمینی ره با همکاری این موسسه دوره نخست دکترای آینده پژوهی را در ساحت آموزشی و در مقطع دکتری با مجوز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، برپا ساخت.

اکنون آینده پژوهی در ایران بسی مورد توجه و پروا قرار گرفته است.

اما تنها در حال عبور از مرحله «جنینی»، به «کودکی»، است.

دانشگاه های تهران، صنعتی شریف، و … به همراه مراکز متعددی به این کوشش همت نهاده اند.

آموزشگاه های علمی نیز به عنوان یک اجتماع علمی – اجتماع علمی نهاد علم را در پرتو مناسبات اجتماع عمیق تر،اعتماد، هویت، ارزش ها ، و کنش های روزمره و همبستگی و انسجام گروهی مورد بررسی قرار می دهد – بر آن شده اند تا این مهم را در گستره های اجتماعی – فرهنگی، فناوری، مدیریت، ارتباطات سیاسی؛ و… دنبال و هدف گذاری کنند.

ارتباط با انجمن جامعه شناسی ایران و تبدیل کارگروه آینده پژوهی اجتماعی و فرهنگی به گروهی علمی تخصصی در 1395 به همراه رأی اعضای گروه به نگارنده برای مدیریت این گروه تخصصی در انجمن جامعه شناسی ایران، همچنین عضویت در شورای علمی مرکز آینده پژوهی فرهنگی جهاد دانشگاهی دانشگاه تربیت مدرس، عضویت در شورای علمی سند چشم انداز ایران 1404 در مجمع تشخیص مصلحت نظام، ریاست کمیسیون نگارش آینده فرهنگی – اجتماعی و دانشجویی در دانشگاه آزاد اسلامی، و فعالیت در پژوهشکده علوم اجتماعی و انقلاب این دانشگاه؛ و همچنین آغاز دوره های باریخ شناسی، موسسه آزاد آموزش عالی ماهان ؛ موجب شد تا نگارش این مجموعه به انگیزه آموزش آینده پژوهی کاربردی یا «باریخ شناسی کاربردی»، شکل بگیرد.

• نواژه گرایی آفرینش گر توسعه پای پویای علمی

نوواژه گرایی – نئولوژی – اغلب به طور مستقیم مربوط به شخص خاص، نشر موضوعی جدید، یا بیان حوادث دوره ای است. در فرایند تشکیل زبان، نئولوژیست ها بالغ تر از علم گرایان پروتولوژیست ^[14] هستند.

نوواژه، واژه ی ابداعی یا واژه اختراعی معنا می شود.‏

نوواژه گرایی، مکتبی است که در آن به ساختن واژه ه‌ای جدید که از یک یا چند واژه موجود ساخته شده ‌باشد، یا معنایی نو به واژه موجود ببخشد، هدف گذاری شده ‌است.

تمایل به پذیرش افق های جدیدی از دانایی و ادراک فزون تر، در پرتو آفرینش واژگان بدیع یا ترکیبی معنادار و هوشیارانه از کلمات کهن، ستون فقرات این مکتب را شکل می دهد؛ و خلاق بودن، یا آفرینشگری، مایع نخاعی این ستون فقرات است.

آفرینندگی یا آفرینشگری یا خلاقیت، مهم‌ترین و اساسی‌ترین قابلیت و توانایی انسان و بنیادی‌ترین عامل ایجاد ارزش است.

 آفرینندگی و نوآوری از والاترین ویژگی‌های انسان است.

آفرینشگری، در همه ی ابعاد و جوانب زندگی آدمی نقش به تمام، حیاتی ایفا می‌کند.

همهٔ علوم، تولیدات، فناوری‌ها، صنایع، ابداعات، اختراعات، هنرها، ادبیات، موسیقی، معماری و به طور کلی اساس انواع تمدن‌ها از ابتدا تاکنون و کلیه دستاوردهای بشری، جلوه‌های گوناگونِ خلاقیت و نوآوری است.

تمدن انسانی و زندگی وی بدون آفرینندگی امکان‌پذیر نیست.

این گرایش به واسطه هویت معنادار و مطلوبش؛ عقلایی است. Neo با چسبندگی با logos، و ism  واژه نئولوژیسم را بر می تاباند که به آفرینشگری، ابداع، و ترکیب گرایی درساخت واژگان، و پرداخت تعریف یا شناسه های ویژه برای آن ها باز می گردد. به این گونه در نوواژه گرایی سه گانه های:

• آفرینشگری واژگان نو
• بازآفرینی یک معنای جدید برای واژگان موجود
• ترکیب واژگان در شکل آرایه ای جدید با معنا، و تعریف مشخص [15]

در چشم انداز این گرایش، قرار دارد.

نوواژه گرایی؛ پهلو پدیده ی علم نگاری یا Protologism است.

علم نگاری خود یک نوواژه ی علمی جدید است. Protologism

به معنای متون علمی است؛ و علم نگاران کاوش در ریشه ها، و بنیادهای پدیده ها و پدیدارها را از آغازین گام شکل گیری واژگانی آن ها پی می جوید.

این دانشواژه در گستره ادبیات مسیحیان متکلم، به خدا به عنوان هدف اساسی بشریت، اشاره دارد.

آفرینش دانشواژه پروتلوژیسم در اوایل سال 2000 میلادی توسط یک نظریه پرداز ادبی آمریکایی به نام میخاییل ایپستین صورت گرفت [16]. این واژه به یک کلمه جدید اشاره می کند که هنوز پذیرش گسترده ای در زبان ندارد.

واژه پروتولوژیستی؛ جهت گیری ای را توصیف می کند که در آن یک دانشواژه پیشنهادی بسیار جدید در بستر روش نوافلاطونی و – در مرحله نخست – در یک گروه بسیار محدود از افراد مورد بهره برداری قرار می گیرد.

اصطلاح پروتولوژی به صورت Auto logical یا خود توصیف گر، است… اپستاین اصطلاح را با ترکیبی از واژه های یونانیprotos  و logos  ترکیب کرد:

یک پروتولوژیست با امید به پذیرش واژگان آفریده خویش، به یک کلمه پذیرفته شده؛ به هدف پر کردن شکاف های موجود در زبان ها، به آفرینشگری واژگان علمی روی می آورد [17]. میخاییل ایپستین [18]، در «پیش آموزش: تجربه و خلاقیت کلامی [19]» و مایکل کوینیون [20]، در «”علم نگاری” در واژه های جهانی [21]»، به آن پرداخته اند. [22]

برای اینکه یک واژه به ویژه دانشواژه به فهم درآید، و یا واژه قبل از آن، با تعریف کهن آن، دیگر به نظر نیاید، باید بخش قابل توجهی از مردم آن را ببینند و مهم تر از آن، به ادراک درآید.

برای این که این مهم روی دهد، این کلمه باید برای تقریبا یک نسل – پانزده تا بیست سال به طور مشترک استفاده شود – اما هیچ معیار پذیرفته شده جهانی در این ارتباط، وجود ندارد.

همچنین باید توجه داشته باشید که جهت گیری نوواژه گرایی، برتابشگر رویکرد “نوافلاطونی ها [23]” است.

ممکن است این رویکرد در محیط های گوناگون ادبی، علمی، معرفتی، و… به شکل محدود مورد پروا بوده، و استفاده از آن وجود داشته باشد، اما این استفاده در عرصه های گوناگون دیگر فقط به شکل محدود مشاهده  می شود. با این حال، نئولوژیست ها بیشتر از پرولوژیست ها به این جهت گیری پایبند می باشند.

بر مبنای واژه آفرینی است که دانشواژه هایی چون، پیش تاریخ نگاری [24]، و پیشاآدمی نگاشتی [25]، یا به بیان دیگر نانویساشناسی، یا پیشاتاریخ نگاشتی [26]، وارد ادبیات علمی و علم نگاری شده است.

به این ترتیب باید بپذیریم که علم نمی تواند؛ منتظر ماندگاری ما در زندان واژگان کلاسیک و کهن ماندگارِ ذهن ما شود. این ماندگاری، نه تنها موجب رکود علمی؛ که زمینه پرور انسدادهای ذهنی و آفرینشگری های علمی می شود.

مقدمه ای برای نگاشت نوواژه گرایی در برگردان “مطالعه های آینده“، و “آینده پژوهی“

پروتو هیستوری؛ واژه یی پارادکسیک [27]؛ یا متناقض نما است.

چرا که از یک سوی به پیش گویی اشاره دارد و از سوی دیگر به مرحله ای از مطالعه تاریخ توجه دارد که فضای میانِ آغاز زندگی تا زمان نگارش ریخت زمان در ثبت حافظه انسانی به طور رسمی را در بر می گیرد.

به این ترتیب به مطالعه ی بخشی از تاریخ کوشش دارد که در آن هیچ ثبتی [28] در هر شکل آن یافت نشده است.

هر کدام از اقوام و ملت ها آغاز این دوره را با رویدادی خاص؛ به نمایش می گذارند.

در ادبیات تاریخی هند، این دوره تاریخ، زمانی آغاز شد که مردم شروع به تولید غلات کردند.

باقی مانده های تمدن در مکان های مختلف بلوچستان، سند، پنجاب، هاریانا، راجستان، و اماکن نزدیک قرار گرفته اند، این معنا ثابت می کند که پیش از تمدن دره هاراپپا و یا هند، تمدن روستایی در این مکان ها تا 7000 سال قبل از میلاد وجود داشته است.

هیچ مدرک کتبی در مورد این تمدن وجود ندارد، این اولین بخش از دوره روند تشکیل هند است [29].

از این رو اگر ثبت وقایع و رویداده ها را آغاز تاریخ بدانیم. تاریخ، را نه به زمان که به ثبت آنچه در زمان روی داده است؛ نسبت داده ایم.

این ثبت در چارچوب زندگی آدمی، و در بستر حیات اجتماعی صورت می پذیرد و دو رد پای:

• نا محسوس، و نامستند.
• محسوس و استنادی

از خود به جای می گذارد.

در نخستی آدمی آنجا که به گذشته زمان بازمی گردد تمایل به افسانه سرایی دارد؛ و آنجا که میل به آینده زمان دارد به رازگشایی از آینده و پیشگویی روی می آورد.

در دومی با توجه به استنادات موجود؛ توان انجام پیش بینی بر اساس گزینش روش شناس و روش های اسنادی، در برابر حل مسئله آینده فراررویش باز می شود.

آینده از زمانی شروع می شود که زمان آغاز می شود.

لحظه بعد از آفرینش زمان آینده ی پس از آفرینش است. چه آدمی باشد؛ چه نباشد؛ که نبوده است؛ آن وجود داشته است؛ و با موجودیت آدمی در زمان است که او در زمانه زمینی قرار گرفته است.

آدمی، در این بستر ظهور است که در زمان موجودیت پیدا می کند؛ و درهم تنیدگی موجودیت او با وجود زمان؛ است که «زمانه»، را به وجود می آورد.

در این بستر است که زمانه نااسنادی، و نانویسا؛ همچنین زمانه نویسا و اسنادی، شکل می گیرد.

دوران حیات آدمی در زمان، زمانه ی زمینی زندگی او را در دوران پیشانویسا و پسانویسا بر می سازد.

در چنین بافتی از زمان است که «گذشته، حال، و آینده» زمان معنا می یابد.

گذشته یی از زمان که ما در آن ظهور داشته ایم؛ ولی حضور استنادسازانه و زمینه پرورانه فعال برای مدیریت آینده نداشته ایم دوران پیشانویسا و پیشا علمی نگاه به زمان، بوده است.

این در حالی است که زمانه حضور استنادسازانه و پژوهش پرورانه ما در بستر زمانه همراه با موجودیت آشکارگونه آدمی در متن و بطن زمان؛ دوران مطالعه ی آینده ها، در بستر حضور آدمی در زمانه بوده است.

مطالعه های این آینده ها در مرحله نخست از روش شناسی خاص، یا روش های خاص سازمان یافته برخوردار نبوده است. اما؛ بوده است.

یعنی محتوای آن بر عنوانش پیشی داشته است.

با شکل گیری این معنا در سامانه های معرفت شناختانه یا شناختی، روش شناشانه یا روشمندی، و روش های گوناگون مطالعه در ارتباط با آینده؛ توانسته است به عنوان یک نظام و راه یا چارچوب واره [30] علمی خود را به نمایش گذارد.

در بخش، پروای یک آینده محتمل برای پیش بینی اش به «آینده پژوهی»، یاFuture Research پیدا کرده است.

این در حالی است که به واسطه خطای تخمینی بالا در بستر آینده زمانه و به هم چسبندگی زمان ها؛ به مطالعه های آینده ها Futures Studies، روی آورده است.

در این بخش از پروا داری نسبت به آینده زمان است که آنچه عدم قطعیت [31]؛ یا به واقع خطای تخمینی؛ و در حقیقت؛ «دانش ناکافی»؛ خوانده می شود؛ نمی تواند به یک آینده محتمل بسنده کند.

از همین رو است که باید به آینده ها و مطالعات این آینده ها، نه پژوهش در این آینده ها، در وجوه محتمل، ممکن، و مطلوب پیشاروی اراده برانگیزاند.

در امتداد این مطالعات و در مرز تصویر آینده در آینده نگاری، پیش نگاری و آینده نمایی است که می توان از مرز ترسیم ^[32] «تصویر ^[33]» و «تخیل ^[34]» گذشت و به «آینده پردازی» روی آورده، و پای در «توهم ^[35]»، نهاده؛ «آینده نمایی»، یا «آینده ورایی» نمود.

این سه جهت گیری یعنی پیش نگاری، پیش پردازی، و پیش نمایی را می توان «ترسیم آینده ها^[36]» نامید.

این بخش شاما ایمیجینگ، فنسینگ، و فیگمنتینگ، می شود.

آینده پژوهی، مطالعات آینده ها؛ و ترسیم آینده ها؛ هر کدام نه یک دانشواژه که بیان یک رهیافت [37] در کاوش آینده ها هستند.

این جهت گیری علمی نیازمند یک دانشواژه اثربخش در باند پرپهنای ادبیات علمی به ویژه در زبان پارسی است.

واژگان اثر بخش به الزام علمی در گستره ی علوم ارتباطی؛ و ارتباطات به معنای وسایل و ابزار ایجاد ارتباط؛ نباید از ریشه شناسی واژگانی برخوردار باشد.

از این رو و با توجه به آنچه آمد؛ و با پروای نگاه موشکافانه توده های مردم بر سخت بودن کاوش در آینده ها است که باید دانش واژگانی اثربخش و دارای قافیه ی وزنی و استناد معنایی و استعاره یی با «تاریخ» در ریخت شناسی گذشته زمان را برای ریخت شناسی آینده زمان در حال؛ برساخت.

• آینده به مثابه یک راز

اندیشیدن درباب گابریل مارسل و فلسفه ی او در ارتباط با آینده ها؛ ابهام های نهفته در آینده؛ و تفکر در باب آن؛ برایم همواره مهم بوده است.

میراث اصلی فلسفی مارسل یعنی ” تمایز راز و مسئله” واستلزامات و پیامدهای معرفت شناسانه آن در این گستره اهمیت پیدا می کند.

این تمایز و طرفیتش را می‌توان شاهرگهای تفکر فلسفی مارسل دانست ،چرا که با همه مباحث وی، مستقیم یا غیر مستقیم، مرتبط می شوند.

برای مثال مسئله با داشتن و راز با بودن، مسئله با تفکر اولیه و راز با تفکر ثانویه، مسئله با معرفت علمی و راز با معرفت فلسفی پیوند می یابند.

اما آنچه در این تمایز هم و غم مارسل را به خود معطوف کرده همانا آموزه ” راز ” اوست.

شاید بتوان گفت غرض مارسل، از به میان کشیدن این تمایز و سخن راندن از مسئله، اشاره کردن به راز و نقش مهم آن در شکل گیری تفکر فلسفی اش است.

مارسل با آموزه راز این جسارت و قدرت را پیدا می کند که مرزهای عینیت علوم تجربی و بشری را درهم شکند و به ماورای آنها سیر کند.

اما نباید پنداشت که چون راز ورای مرزهای آفاقی و عینی علوم تجربی است ، غیر قابل شناخت است، بالعکس از نظر مارسل در کتاب «راز وجود ^[38]»؛ “آموزه راز” راهی جهت شناخت و معرفت می گشاید که استدلال فکری و تفکر عقلانی، آن را پنهان داشته بود.

به عقیده او در مواجهه با راز، در اولین گام باید آن را “شهود” کرد، به عبارت دیگر، معرفت به راز، مبتنی بر شهودی است که درابتدا به نحو مبهم و به تدریج به درک می شود.

اما “شهود” به تنهایی ابزار کافی و وافی فلسفی، برای شناخت راز، نیست یا حداقل بنظر مارسل چنین می نماید و از همین روست که در گام بعدی باید در راز مشارکت کرد.

به عقیده وی رازها را باید تجربه نمود و به آنها مبتلا شد، همین تجربه نمودن راز و در بند آن شدن، ترجمانی است از مشارکت.

اما از نظر مارسل، راز یک مفهوم صرفاً ذهنی که هیچ ما بازاء و مصداقی در خارج نداشته باشد نیست.

بلکه به عقیده او موضوعاتی چون هستی، شر و اختیار که در فلسفه از آنها سخن به میان می آید و نیز تجارب انضمامی چون امید، عشق و وفا، جملگی از مصادیق “راز” هستند.

فاعل شناسایی نمی تواند از منظری عینی و ابژکتیو به رازها بپردازد، زیرا خود در بند آنهاست، اما اگر گمان کنیم که تمایز راز و مسئله حرف های من در آوردی مارسل برای وقت گذرانی فلسفی است، سخت در اشتباهیم، وی این تفکیک را به منزله دریچه ای می نگرد که از آن طریق، می توان به نقد اجتماع و فرهنگ غرب پرداخت.

از نظر مارسل، این جهان در هم شکسته کارکردمحور و تکنیک زده به مثابه دامی است که انسان و انسانیت در آن اسیر گشته و تنها راه رهایی از آن، تقرب جستن به “راز” می باشد.

به همین دلیل، مارسل شور واشتیاقی وصف ناپذیر برای توضیح و تفهیم مفهوم “راز” دارد.

شاید او آموزه “راز” را نور باریکه ای می دید که در ورطه قرن تیرگی ها می توانست روزنه ای هر چند کوچک به سوی فضای معنوی و رستگاری بگشاید.

اما، از این مهم که بگذریم برساختن فلسفه مارسل در این متن به هدف بیان این گزاره راست است که آینده خود یک راز است.

رازی که نیازمند رازگشایی ^[39] مدام است.

آینده یک مسئله نیست که در بند تفکر روزمره درآید و اندیشه ورزی محدود به حل پرسش های موجود علوم مسئله محور را در پی داشته باشد.

در آینده اندیشی – باریخ شناسی – بیش از هر سنت اندیشگی و تفکرانگیزی دیگری نیازمند رازگشایی از رازها هستیم.

در آینده نه مسئله یا پرسش که راز و سر ^[40] به مثابه روح هستی بخش آن وجود دارد.

باریخ شناسی بر آن می شود که رازها و اسرار از آستین هزاردستان زمان به در می آورد.

از این رو باید در هر آن؛ آینده اندیش آماده ی ساخت و پرداخت واژگان جدید و دارای شجاعت برپاداشتن سخنی نو باشد.

آینده اندیشی نه فضای حل پرسش ها و مسئله ها که اتمسفری از تلاش برای کشف و شهود رازها و اسرار است.

• باریخ شناسی

باید به یاد داشته باشیم که گذشته رفته است، تنها خاطره اش با ما است.

حال هم، بسیار گریزپا است.

تنها این آینده مملو از عدم قطعیت و آکنده از عدم حتمیت – یا به عبارت صحیح تر مملو از خطای تخمینی، و دانش ناکافی- است که در اختیار ما است.

سرنوشت به معنای قطعیت نیست.

جهان را می توان تغییر داد.

آینده را سرنوشت نام ننهیم.

زمان؛ و زمانه؛ دو دانشواژه ی پهلوپدیده ی یک دیگر “است”ند که در “هستی”، به هم تنیده اند، باید آدمی فرزند زمانه ی خویش باشد، ولی در زمان باقی نماند و به کنشگری «بر زمان»؛ نه «در زمان»؛ تبدیل شود.

پرسش این است که زمان یعنی چه و زمانه به چه معنایی است؟

اگر ریخت شناسی گذشته ی زمان؛ را تاریخ می خوانیم؛ آینده زمان به چه واژگانی باز می گردد؟

آیا به زمان به معنای time  پی بن می دهد؟ و …

در «باریخ شناسی سیاسی»، با گستره قابل قبول؛ و در «رساله ی زمان» به معانی گوناگون زمان و زمانه و ارتباط با آن از دریچه های نگرش متفاوت – گونه به گونه – موجود ؛ کوشش داشته است.

اما، در این جا و با پروای حوصله خوانندگان؛ در مقام بیان خلاصه آن بر می آید.

اگرکوچکترین واحد زمان را در زبان پارسی “آن” [41]، بدانیم به گونه ای که پارسی زبانان می گویند: “درآنِ زمان حادثه رُخ داد”، می توانیم مطالعه‌ “آنِ زمان” را “آریخ شناسی“؛ بخوانیم.

پژوهش در گذشته زمان را “تاریخ شناسی”، بگوییم؛‌ و کنکاش پرگستره  آینده زمان را “باریخ شناسی” بنامیم؛

چراکه از گذشته زمان، “تارخ”‌ آنِ زمان است و از «گذشته “تا” اکنون» را در برمی گیرد.

در “تاریخ”، به دنبال ریخت شناسی گذشته ی زمان هستیم.

آینده زمان، “بارخ” آنِ زمان است و از «آنِ زمان “به” آینده» را در بردارد.

در “باریخ”، به دنبال آن بر می آییم که به ریخت شناسی آینده ی زمان بپردازیم.

پس می توان به قرینه خوشایندی برای گویش به زبان پارسی در موردآینده پژوهی دست یافت که در افق قرینه ای “تاریخ شناسی”؛ “باریخ شناسی”؛ را هم وزن و هم سنگ می سازد.

نخستی، به ساخت گذشته ی زمان پروا دارد و دومی ساخت و پرداخت آینده ی زمان را مورد پروا قرار می دهد.

اگر در زبان انگلیسی “History” به معنای تاریخ است؛ “Hue – story”، با مخفف “Huistory”، می تواند نشان دهنده باریخ باشد.

در کنار این واژه و در مقام مترادف با آن با در نظرداشتِ مفهوم “لحظه”، و “آن”، می توان for instant  را نیز در این زمینه مورد پروا قرار داد.

این واژه در گستره ارتباطات و تبلیغات حداقل یک واژه ی «اثربخش»، است.

آنتونی پراتکانیس و الیوت آرُنسون در “عصر تبلیغاتِ” خود فصلی را به کلمات اثر بخش اختصاص داده اند.

آن ها بیشتر به تبلیغات تجاری و اندکی هم به تبلیغات سیاسی پروا نشان داده اند.

در قسمتی از این کتاب می خوانیم: “… شیوه ی توصیف یک محصول و نحوه ی معرفی عمل مناسب افکار ما را جهت می بخشد و واکنش شناختی ما را در باره ی آن پیام به سمت خاصی سوق می دهد.

ما به وسیله ی برچسب هایی که برای معرفی یک شیئ یا رویداد به کار می بریم؛ می توانیم به گونه ای آن را تعریف کنیم که از پیش اقتاع شده باشد” (پراتگانیس و آرُنسون،57:1385).

باریخ شناسی واژه ای است که تلاش دارد این مهم را در عمومی کردن [42] آینده پژوهی، و مطالعات آینده ها، به کار برد.

چرا که در میان عموم کشف گذشته بسیار سخت؛ و ادراک آینده غیرممکن نشان می دهد.

از این رو است که بسیاری از آن ها مطالعه های آینده ها، و پژوهش در آینده ها را امری غیر جدی می خوانند و گاه این نگرش در بین نخبگان، روشنفکران و سرآمدان – فراهمسنگان اجتماعی [43] – نیز دیده می شود.

• دانشواژه های کلیدی باریخ شناسی

آینده پژوهی در ابتدا کار خود را با پیشبینی آغاز نمود.

پیشبینی شامل یک مجموعه فرایند خبره محور [44] است که با حدس و گمانه زنی درباره آینده صرفاً راجع به احتمالات بحث می کند.

سپس داده های آن به فرایند برنامه ریزی استراتژیک تزریق می شود؛ اما هیچ اثر انگیزشی در میان مردم جامعه یا کارکنان سازمان ندارد.

پیش بینی به خودی خود ارزشی ندارد، بلکه با پاسخ دادن به پرسش های تصمیم گیران ابزاری برای کمک به فرایند تصمیم گیری است.

ارزش پیش بینی به میزان سودمندی آن هنگام اخذ تصمیم بستگی دارد.

هر پیش بینی ای که کیفیت تصمیم را بهبود ببخشد، صرف نظر از این که در آینده چه رخ دهد، امری مفید است (آینده پژوهی، مفاهیم و روش ها).

باریخ شناسی – آینده اندیشی – در دو ساحت گسترده ناظر بر:

١– تلاش در دانش، فهم، ادراك و گسترش دانایی نسبت به آینده های محتمل، ممكن، و مطلوب و مرجح است.

در اینجا غلظت اراده معطوف به نظر مانند دانش های بی شماری که پروای اندیشه ورزی و ادراك ذهنی دارند؛ در آینده اندیشی برتری پیدا می كند.

در آینده اندیشی ژرفانگری در آینده زمان با مصداق ها و موضوع های گوناگون ممکن می شود.

از اینرو در هر موضوع و با هرعرصه ای از عرصه ی شخصی تا بین المللی و جهانی میتوان موضوع های خرد و کلان مبتلابه را مورد بررسی قرار داد.

2– تلاش در ساختن آینده خویش؛ مسئولیت پذیری، و شجاعت نوع انسانی در برایر سرنوشت خویش؛ بخش دیگری از رسالت آینده اندیشی است.

این جهت گیری نه معطوف به نظر كه معطوف به اقدام است، آینده پژوهی علمی و آینده پژوهی كاربردی دو ساحت معنادار در مطالعات آینده ها یا باریخ-شناسی است .

در این جهت گیری آموزه های نظری و رهیافت های معرفت شناختانه و روش های متنوع آینده پژوهی باز تعریف عملیاتی شده و در چارچوبی عملگرایانه در راستای کشف آینده های محتمل و بر ساختن آینده های هنجاری وارد عمل می شوند.

اما، به هر حال در هر دو حوزه نیاز به مفهوم شناسی دانشواژگان کلیدی گریزناپذیر است.

از همین رو، در این بخش از تلاش حاضر به بازشناسی مختصر مفاهیم کلیدی در حوزه آینده اندیشی می پردازد.

این بخش به دلیل نو بودن این حوزه از آموزه های علمی در ساحت های آینده  پژوهی و مطالعات آینده ها، در بستر اهمیت حیاتی مفهوم شناسی و شناخت شناسی دانشواژگان ساحت های گوناگون معرفتی و علمی، از اهمیت برخوردار است.

• مطالعه های آینده ها

مطالعات آینده ها؛ با نگارش انگلیسی آن Futures Studies  به مطالعه آینده ها با روش شناسی های آینده اندیشانه – باریخ شناسانه -، اما، روش های گوناگون و سیال اشاره دارد.

در مطالعه آینده ها به دلیل دانش ناکافی، و خطای تخمینی بالا در آینده، آینده ها مد نظر است و سیال بودن و روانی زمان در مسیرهای گوناگون از زمانه؛ موجب می شود که نتوان به یک آینده و پژوهش در آن بسنده کرد.

از این رو مطالعه های آینده؛ به سه ساحت، طبقه بندی می شوند: آینده­های ممکن، آینده­های محتمل و آینده مطلوب.

می توان در میان آینده های مطلوب؛ آینده برتر – مرجح – را باجهت گیری ارزشی – هنجاری نشانه نمود.

• آینده پژوهی

آینده پژوهی با نگارش انگلیسی Futures Research، دانشواژه ی نزدیک به مطالعات آینده ها در ساحت گسترده باریخ شناسی ، یا ریخت شناسی آینده ی زمان، است؛ با این تمایز که در مطالعه آینده ها به دلیل سیال بودن هویت مفهومی مطالعه نسبت به پژوهش، مطالعه های آینده ها، در ساحت باریخ شناسی تنها از پارادایم ها و روش شناسی آینده اندیشی بهره می برد؛ و تنها یک روش خاص یا واحد را بر نمی گزیند.

در حالی که در آینده پژوهی با پافشاری آشکار تر در ارتباط با آینده بینی؛ آن هم درپیش بینی؛ یک آینده محتمل به نسبت قابل اطمینان، هدف است.

• روند

روند به انگلیسی، Trend، عبارت از تغییرات منظم، مستمر و یا دوره‌ای در پدیده‌ها در طول یك بازه‌ زمانی است.

تغییرات پیش آمده، ممكن است به شكل كیفی یا كمی باشد.

به عنوان مثال، می‌توان به روند تغییرات جمعیت – كمی – یا روند تغییر ارزش‌ها – كیفی – اشاره نمود.

• رویداد

رویداد به انگلیسی Event  در درون رویدادها چهره می آراید.

رویدادها بر خلاف روندها حاصل اتفاق یا حادثه­اند که به­ شدت بر روندها و به طور کل بر آینده تأثیر می گذارند.

روند اشاره به پیوستگی تاریخی و زمانی دارد و رویداد بر گسستگی­ های تاریخی تأکید دارد.

• تصاویر

تصاویر به انگلیسی Images، به مجموعه ای از پورتره ها، و نقش ها ی متوجه آینده باز می گردد.

تصویر بنا به تعریف پولاک و دیتور چیزی نیست که اکنون به­ صورت اطلاعات واقعی و صریح وجود دارد، بلکه دربرگیرنده ی سیاه قلم هایی ذهنی از آینده است که مردم در ذهن خود می ­پرورانند.

در نتیجه این تصویرها از جنس آینده نگارانه، آینده پرورانه، و آینده نمایانه؛ و در مجموع هنجاری هستند. تصاویر، هم بر اساس امیدها و هم بر اساس ترس های جامعه ساخته می­شوند.

آرمان‌شهرها نمونه هایی از تصاویری اند که امیدها و مطلوب های یک جامعه را در وضعیت آرمانی اش به تصویر می­کشند.

ویران‌شهرها در مقابل آرمان‌شهرها، تصاویری از جامعه­ ای هستند که نامطلوب دانسته می شوند و ترس جامعه را از وضعیت آینده به نمایش می گذارند.

• کنش یا اقدام

کنش یا اقدام، به انگلیسی Act، یا آنچه با نام کنش اجتماعی از آن یاد می آید، به هرگونه تصمیم­گیری و اقدامی اشاره می کند که برآمده از تصورات فرد یا سازمان است.

اقدام می ­تواند متأثر از عوامل گوناگونی از جمله تصویرهای فرد درباره آینده باشد.

به باور باریخ شناسان، تصویرهایی که مردم از آینده در ذهن خود می­پرورانند و اقدام‌هایی که بر مبنای آنها انجام می دهند، شکل‌دهنده وضعیت آینده است.

• نیروهای پیشران و پیشران

پیشران به انگلیسی، Driver Forces  نیروهای شکل دهنده آینده هستند.

در متون آینده ­اندیشی، پیشران­ها به نیروهای عمده شکل­ دهنده آینده جهان اشاره دارند.

بدیهی است که پیشران‌ها به ­صورت غیرمستقیم بر حوزه­های مختلف تأثیرگذارند.

به‌ عبارت دیگر، پیشران ها، مولفه‌ها یا عوامل اصلی متشكل از چند روند اَستند كه باعث ایجاد تغییر در یك حوزه‌ی مورد مطالعه می‌باشند.

به این ترتیب، نیروهای پیشران مجموعه و خوشه ای سازگار از یک یا چند  مؤلفه ی سازنده ی آینده هستند که آینده را احتمالأ می سازند.

تنها یک روند یا پیشران تعیین کننده آینده جهان نیست.

هر پیشرانی دارای تاثیرات متفاوتی در کشورها و مناطق مختلف است.

پیشران ها الزاماً باعث تقویت همدیگر نمی شوند و ممکن است دارای اثرات متضاد و خنثی کننده یکدیگر باشند.

آن دسته از پیشران ها که نمی توان با قطعیت و پیش بینی پذیری بالایی در مورد آن ها سخن گفت، پیشران هی عدم قطعیت [45] خوانده می شوند.

بر این باورم که باید میان دو واژه ی «نیروهای پیشران» و «پیشران» ها تمایز گذاریم.

من نیروهای پیشران را در ده حوزه تقسیم بندی می کنم.

این ده حوزه عبارتند از:

• اجتماعی
• فناوری
• رسانه
• اقتصادی
• زیست بوم
• سیاسی
• ارزشی – فرهنگی
• نیروی انسانی (آرتش)
• امنیتی
• حقوقی

که بر اساس سرواژگان انگلیسی هر کدام از این نیروهای پیشران می توان به «S.T.M.E.E.P.V.A.S.L» اشاره کرد.

اما «پیشران» ها در میان این نیروهای پیشران به مجموعه عوامل موثر موجود در هر یک از آن ها گفته می شود که بر چهارستون باریخ شناسی یعنی:

1. روندها
2. رویدادها
3. تصویرها و
4. اقدام ها

اثر می گذارند.

• آینده های باورپذیر

آینده های باور پذیر یا  Plausible Future آن دسته از آینده ها را شامل می شود که بیشترین امکان تحقق را دارا هستند.

امکان پذیری این آینده ها به دانش امروز بشر باز می گردد.

بر خلاف آینده های ممکن که متناقض با اصول و دانش فعلی بشر هستند، آینده های پذیرفتنی منطبق با این اصول می باشند.

این دسته از آینده ها، در پاسخ به پرسش چه چیزی می تواند تحقق یابد؟ مطرح می شوند. [46]

• آینده محتمل

آینده محتمل به انگلیسی Probable Future  به آینده یی قابل دسترس، پذیرفتنی، باور کردنی، اشاره دارد.

برای این نوع از آینده ­ها می‌توان احتمال وقوع مختلف در نظر گرفت.

 چرا که بعضی از آینده ­ها از سایر آینده ­ها متحمل‏ تر هستند.

آینده ‏هایی که ادامه وضعیت گذشته و حال هستند، عموماً برای کوتاه مدت به­ عنوان آینده ­های متحمل در نظر گرفته می‏ شوند، حال آن­که هر چه افق زمانی آینده‌اندیشی خود را گسترده نماییم، از احتمال تحقق آنها کاسته می‏ شود.

   آینده ممکن

آینده ممکن به انگلیسی Possible Futures، شامل تمامی آینده ­هایی است که می­توانیم تصور کنیم یا به­ عبارت دیگر شامل تمامی آینده ­هایی است که می‌تواند اتفاق بیافتد.

مهم نیست که این آینده­ ها تا چه حد احتمال وقوع داشته باشند و یا حتی دست ‌نیافتنی باشند.

آینده های ممکن بیش از هر چیز در گرو بازیافتن آینده های غیر مترقبه هستند.

احتمال در آن ها راه ندارد؛ و هر چه احتمال وقوع آن ها کمتر باشد، امکان ممکن بودن آن ها بیشتر خواهد بود.

• آینده مطلوب

آینده مطلوب به انگلیسی Utility Futures است.

این دسته از آینده‌ها، آینده‌های پسندیده ی ما هستند.

این آینده بر خلاف سایر آینده‌های دیگر یعنی آینده ممکن، آینده‌های پذیرفتنی و آینده‌های محتمل است.

چرا که در سه دسته پیشین، آینده­ ها از نوع دانش‌شناختی بودند، میل به اکتشاف در آن ها وجود داشت.

اما، این آینده‌ها، مطلوب و مرجّح هستند؛ و از نوع برانگیزاننده ها می باشند، نه از نوع شناخت.

این آینده ها بر آمده از قضاوت­ های ارزشی هستند و از این رو بیشتر ذهن گرا هستند تا آن که عین گرا باشند.

• نشانگان ضعیف تغییر

علائم ضعیف تغییر به انگلیسی Weak Signal  است.

داده های موثر بر آینده را سیگنال می نامیم.

سیگنال های ضعیف به عنوان یکی از مواد خام آینده نگاری – داده های پردازش نشده، ساختار نایافته، جزء به جزء و ناکامل محیطی هستند که می توانند به اطلاعات با ارزشی در مورد زمینه کار و یا حتی دانش عملی راهبردی تبدیل شوند.

سیگنال های ضعیف به تغییرات محتمل اما تایید نشده ای اشاره می کنند که ممکن است بعداً به شاخص های مهم نشان دهنده عوامل توسعه یا تهدیدات یا نوآوری­ها تبدیل شوند.

وقتی سیگنال های ضعیف برای اولین بار بروز می کنند، اطلاعاتی که بروز می دهند، بسیار مبهم هستند به گونه ای که تنها حسی از فرصت و یا تهدید را به همراه دارند.

به تدریج اطلاعات افزایش پیدا می کنند، منابع فرصت و تهدید بهتر شناسایی می شوند، پاسخ های درخور و نتایج قابل انتظار معرفی می شوند.

• نشانگان متوسط تغییر

نشانگان ضعیف تغییر، به انگلیسی Medium Signal است.

تکامل یک سیگنال ضعیف به یک سیگنال قوی و یا شاید یک روند و حتی شاید یک کلان روند در مدل چرخه زندگی اطلاعات، از مراتبی می گذرد که می توان حد واسط میان سیگنال ضعیف به سیگنال قدرتمند را در بستر تکاملی آن، سیگنال متوسط دانست.

با به دست آوردن شواهد بیشتر و وسیع تر، یک سیگنال ضعیف را به سوی سیگنال قوی تبدیل می نماید.

روند این تبدیل در زمان با گذار سیگنال ضعیف به متوسط، به سمت نشانگان قدرتمند، روی می آورد.

• سیگنال های قدرتمند

سیگنال یا نشانگان قدرتمند به انگلیسی Strong Signal  خوانده می شود.

زمانی که شدت، دامنه، و سرعت تأثیر نشانگان، افزایش پیدا می کند سیگنال ها قدرتمند می توانند بیشتر به عنوان هشداردهنده های آینده ها خود را به نمایش بگذارند.

سیگنال های قوی به خاطر تاثیرشان همواره مدنظر هستند.

بر این اساس است که از روی اجبار ناچار هستیم تغییرات آنها را پایش نماییم و در مواقع لزوم واکنش های مناسب را طراحی و اجرا کنیم.

اما سیگنال های ضعیف معمولاً از دریچه ذهن شلوغ ما وارد نمی شوند و به آنها نمی پردازیم.

این در حالی است که در باریخ شناسی باید سیگنال های ضعیف را به چند دلیل مد نظر قرار داد:

• احتمال وجود راه حل های سریع و میان‌بر برای حل مسایل.
• نشانه های ابتدایی شکل گرفتن آینده ها
• مجموع نشانه های کوچک از چند نقطه می توانند به علامتی برای آغاز یک ویژگی عمومی تبدیل شوند.
• احتمال انباشتگی سیگنال های ضعیف و تبدیل آن به سیگنال قوی در آینده وجود دارد. 

دیده بانی

دیده ­بانی یا پویش محیطی به انگلیسی Monitoring  عبارت است از تلاش مداوم به ­منظور شناسایی تغییرات عمده در محیط پیرامون سازمان یا گروه.

همچنین از منظر مؤلفان کتاب راهنمای آینده­نگاری فناوری یونیدو، پویش محیطی یعنی: فرایند رسمی یا غیر رسمی پایش تغییرات.

در این تعریف، دیدبانی مشتمل بر پایش روندها است.

دیده بانی به معنای واقعی و بر اساس دیرینه کاربردی آن در منطق ادبیات نظامی، یعنی نظر کردن از منطقه ای بالاتر از میدان جنگ به رفتار ها و کنش های طرف مقابل.

در تعریف عملیاتی این تعریف؛ دیده بانی یعنی در نظر گرفتن و هوشیار بودن در مرد تحرکات نیروهای رقیب یا دشمن.

آینده اندیشی، در این ادبیات، یعنی نگاه هوشیارانه به محیط زمان در گستره ی باند پرپهنای گذشته تا حال، و ردیابی آن از حال، به آینده ی زمان.

به این ترتیب مراقبت از تغییرات دائمی که در پیش است، و یا روند هایی که ممکن است رُخ بدهد.

این تلاش خود در مبانی و شکل محتواییش، یک علم کامل و پر عیار است.

در این گستره، تغییرات آینده شناسایی می شوند، و در پرتو روش های گوناگون به آینده تعمیم داده می شوند.

نگارنده بر آن است که به جای دیده بانی اصطلاح «نظام جامع شناخت»، را به کار برد.

دلیل این امر بیشتر بازگرد عنوان به هویت تعریفی فرآیند دیده بانی و گسترش مفهومی این اصطلاح از ادبیات نظامی به ساحت های گوناگون غیرنظامی است.

• تحلیل روند

تحلیل روند به انگلیسی Trend Analysis  خوانده می شود.

منظور از تحلیل روند، مطالعه یک روند مشخص به­ منظور کشف ماهیت، علت­ های بروز، سرعت توسعه و پیامدهای بالقوه آن است.

تحلیل روندها باید بسیار دقیق باشد، زیرا یک روند مشخص می­تواند تأثیرات بسیار متفاوتی بر ابعاد گوناگون زندگی ما داشته باشد که شاید بسیاری از این تأثیرات در نگاه اول قابل کشف نباشد.

کورنیش تحلیل روند را این گونه توصیف می­ کند:

«بررسی یک روند به­ منظور کشف ماهیت، علت­های بروز، سرعت توسعه و پیامدهای بالقوه آن».

در باریخ شناسی نه تحلیل روند که تحلیل روند ها صورت می پذیرد.

این معنا تا حدود زیادی تحلیل روند در باریخ شناسی را سخت تر می نماید.

• پایش روند

پایش روند یا Trend Monitoring  را ادوارد کورنیش در مشهورترین کتاب خود، با همین عنوان پایش روندها، آورده است؛ و آن را این­چنین تعریف می کند:

«پایش یک روند به معنای پاییدن آن و ارایه گزارش منظم یافته­ها به تصمیم ­گیران است».

به عنوان مثال، نرخ فزاینده بیکاری یا شیوع یک بیماری جدید کشنده می ­تواند تأثیر عمده­ای بر بسیاری از سازمان­ها و جوامع داشته باشد.

برخلاف نظر مؤلفان کتاب یونیدو، وندل بل آینده ­پژوه شهیر و استاد دانشگاه ییل اعتقاد دارد که پایش روندها نسبت به دیدبانی شمول و عمومیت دارد.

بر اساس نظر بل دیدبانی، پیش­بینی، ارزیابی، واکنش و ره گیری روند مورد توجه، برخی از مراحل پایش روندها را تشکیل می ­دهند.

• برون­یابی روند

برون یابی روند Trend Extrapolation خوانده می شود.

در این روش آینده ­پژوهان می­کوشند با رسم نمودار تغییرات روندها و استفاده از اطلاعات آماری و برون­یابی نمودار بر پایه نرخ کنونی، تغییرات آینده را پیش­بینی کنند.

روش برون یابی اساساً شامل گردآوری داده ­های تاریخی و تنظیم آن­ها بر روی یک منحنی است که تا آینده ادامه دارد.

برون یابی روند بخشی از تحلیل روند است که روند ها را با همان سرعت متوسط گذشته یه آینده پرتاب نماید و به این ترتیب آینده را پیش بینی نماید.

به این گونه، این روش تعمیم روند تغییرات فعلی به آینده را پیش ‌فرض می گیرد.

برون یابی ویژه آن دسته از روندهایی است که خود را به شکل آمار و ارقام نشان می دهند.

در این شیوه، تغییر روندها را به شکل نمودار ترسیم می­ کنند.

• سناریو – فرپندار

سناریو به انگلیسیScenario  را فراپندار یا به شکل خلاصه تر فرپندار می خواند.

اگرچه سناریو را فیلم نامه ، داستان مخصوص فیلم سینما؛ معنا کرده اند؛ و به ظاهر، فرهنگستان علوم و واژه گزینی آن را فرنامه نام نهاده است، اما، به چند دلیل آن را فرپندار می خوانیم:

• نامه، متن هدفمند از یک یا گروهی از افراد به فرد یا گروه، یا سازمان، و یا … است.
• نامه، بیش از آن که متوجه متنی داستانی باشد؛ دربرگیرنده ی متن های هدفمند و دارای روش مندی خاص در نگارش است.
• نامه، دارای گزارشی برای آینده زمان یا آکنده از خیال پردازی نیست.
• پندار؛ هم دارای وجوه حقیقی، هم وجه واقعی، و هم وجه تخیلی است.

اگر در موتورهای جستجوگر، و یا کتاب های تفکر استراتژیک در زمینه سناریو، و سناریو نویسی جستجو کنید، در عموم آنها به داستان شرکت شل در دهه‌های شصت و هفتاد میلادی خواهید رسید.

معمولاً این طور گفته می‌شود که شرکت شل، قبل از بروز بحران‌های نفتی دهه هفتاد میلادی، سناریوهای مختلف برای آینده قیمت نفت را تدوین کرده بود و از طریق سناریو نویسی و انتخاب های استراتژیک مناسب، توانست بخش قابل توجهی از هزینه ها و ریسک های ناشی از رکود نفتی دهه هفتاد میلادی را پوشش دهد.

قطعاً این روایت‌ها، درست هستند.

اما نباید فراموش کنیم که با وجود اینکه واژه سناریو و فرایند سناریو نویسی با این نام و تحت این عنوان، مفاهیم جدیدی محسوب می‌شوند و صرفاً حدود پنج دهه از عمر آنها می‌گذرد، اما مفهوم سناریو و توجه به سناریوهای محتمل، ریشه‌ای بسیار قدیمی دارد.

برای اینکه بدانیم سناریو چیست؟

خوب است بدانیم که سناریو نویسی در کتابهای قدیمی مثل هنر رزم نوشته سان تزو هم مورد توجه بوده است.

در آن جمله‌ی معروف دریانوردان قدیمی هم که می‌گفتند:

ما به امید بهترین‌ها هستیم، اما برای بدترین‌ها آماده می‌شویم، می‌توان توجه به مفهوم سناریو را مشاهده کرد.

حتی اگر سناریو نویسی به شکل رسمی و امروزی آن، در میان آنها رایج نبوده باشد [47].

هرمان کان پدر سناریوپردازی در آینده پژوهی است.

او در برنامه ریزی مطالعات راهبردی و نظامی در موسسه RAND  در سال 1950 برای اولین بار از اصطلاح سناریو استفاده کرد.

نام پیتر شوارتز [48] نیز نامی دیرآشنا و مهم در عرصه سناریونویسی است.

شوارتز، در مرکز تحقیقات دانشگاه استنفورد، توانست روش سناریو نویسی خاص خود را طراحی کرده و توسعه دهد.

عناصر اصلی یک سناریو عبارتند از: نیروهای محرک، منطق، پیرنگ و وضعیت نهایی [49] 

منظور از نیروهای محرک دو دسته هستند:

اول آن دسته از نیروهایی که میتوانند از محیط بر سناریو تأثیر گذارند، مانند نیروهای اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و روندهای فن‌آوری.

نیروهای محرک می‌توانند در یک دسته بندی کلی در بخش‌های مربوط به جامعه، تکنولوژی، اقتصاد، سیاست و محیط زیست جای گیرند [50] 

دسته دیگر فعالیت‌های نهادی هستند.

مانند انواع سازمان‌های تجاری، احزاب سیاسی، آژانس‌های دولتی و نهادهای منطقه‌ای و جهانی.

منظور از منطق سناریو، چرایی و چگونگی پیرنگ است.

به زبان دیگر، عقلایی بودن فعالیت‌ها و روندها که برای طراحی یک سناریو مورد نیاز است، در این بخش مورد نظر قرار می‌گیرد.

چرا نیروهای محرک چنین رفتاری دارند؟

منطق و توجیه هر رفتاری منبعث از نیروهای محرک در این بخش فهمیده می‌شود.

هر پیرنگ و یا داستان سناریو وضعیت فعلی را به وضعیت نهایی مرتبط می‌سازد.

برای آنکه هر سناریو بدون ابهام باشد باید وضعیت نهایی آخر آن سناریو مشخص باشد.

یکی از راه های مشخص کردن آینده استفاده از جملات شرطی است.

“اگر چنین کاری را انجام دهیم، چه اتفاقی خواهد افتاد

فهرست منابع و مراجع فارسی

مطهرنیا مهدی، (1394)، باریخ شناسی سیاسی، سازمان چاپ و انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.

مطهرنیا مهدی، (1379)، درآمدی بر تحلیل پدیده های سیاسی، انتشارات نصر.

مطهرنیا مهدی، (1395)، آینده نگاری و آینده نمایی انقلاب اسلامی، سازمان   چاپ و انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.

فهرست منابع و مراجع انگلیسی

[1] Bell W. History, purposes, and knowledge. In: Foundations of futures studies, vol. 1. New Brunswick and London: Transaction Publishers, 1997.

[2] Niiniluoto I. The aim and structure of applied research. Erkenntnis 1993; 38:1–21.

[3] Niiniluoto I. The emergence of scientific specialties:  six models.  In:  Herfel WE, Krajewski W, Niiniluoto I, Wojcicki R, editors. Theories and models of scientific processes. Amsterdam: Rodopi, 1995:211–23.

[4] Niiniluoto I. Critical scientific realism. Oxford: Oxford University Press, 1999.

[5] Hempel CG. Aspects of scientific explanation. New York: The Free Press, 1965.

[6] Hintikkian J. Time and necessity: studies in Aristotle’s theory of modality. Oxford: Oxford University Press, 1973.

[7] Lukasiewicz J. Selected works. Amsterdam: North-Holland, 1970.

[8] Suppes P. Probabilistic metaphysics. Oxford: Blackwell, 1984.

[9] Earman J. A primer on determinism. Dordrecht: D. Reidel, 1986.

[10] Malaska P, Mannermaa M, editors. Tulevaisuuden tutkimus suomessa. Helsinki: Gaudeamus, 1985.

Ilkka Niiniluato, Futures Studies: Science or art? Futures 33 (2001) 371-377

[11] Cornish E. The professional futurist. In: Jungk R, Galtung J, editors. Mankind 2000. Oslo: Universit-etsforlaget, 1969.

[12] Popper KR. The poverty of historicism. London: Routledge and Kegan Paul, 1957.

[13] Mannermaa M. Futures research and social decision making: alternative futures as a case study. Futures 1986; 5:658–70.

[14] Bell W. Values, objectivity, and the good society. In: Foundations of futures studies, vol. 2. New Brunswick and London: Transaction Publishers, 1997.

[15] Simon H. The sciences of the artificial. 2nd ed. Cambridge (MA): The MIT Press, 1981.

[16] Julien PA, Lemonade P, LA touché D. La meth ode des scenarios.  Paris:  La Documentation Franca-ise, 1975.

[17] von Wright GH. Norm and action. London: Routledge and Kegan Paul, 1963.

[18] Voros, j ,(2003)”A Generic Foresight Process Framework”, Vol.5, N.3

[19] Niiniluoto I. Approximation in applied science. In: Kokanee M, editor. Idealization VII: structuralism, idealization and approximation. Amsterdam: Rodopi, 1994:127–39.

[2] Sustainable

[3] Dynamic

[4] Dynamic Sustain

[5]  بارباراوارد برای نخستین بار اصطلاح توسعه پایداریا توسعه پایا (Sustainable development) را به کار برد. این واژه (B.Ward._Cocoyoe-1970) در اعلامیه کوکویاک درباره ی محیط زیست و توسعه بکار رفت.

[6] Neologist

[7] Futures Research

[8] Futures Studies

[9] Futures Graphics

[10] Jump

[11] Throw in

[12] Code Words

[13] مخفف وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح

[14] Protologism

[15] https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/neologism

[16] https://en.wikipedia.org/wiki/Protologism

Protologism is a term invented in the early 2000s^[1] by Mikhail Epstein, an American literary theorist, to refer to a new word which has not gained wide acceptance in the language…..

[17] Maxwell 2014.

[18] Mikhail Epstein,

[19] PreDictionary: Experiments in Verbal Creativity

[20] Michael Quinion

[21] Protologism”, in World Wide Words

[22]https://en.wiktionary.org/wiki/protologism

[23] فلسفه نوافلاطونی به بسط نظریات فلسفی افلاطون در قرن ۳ بعد از میلاد مسیح اطلاق می‌شود که توسط پلوتینوس صورت گرفت. تحلیل و بررسی نظریات افلاطون بلافاصله در زمان وی و بعد از ان توسط ارسطو صورت می‌گرفت. بین زمان افلاطون تا فلسفه نوافلاطونی حدوداً ۶ قرن فاصله بودکه به این دوره، فلسفه میان افلاطونی می‌گفتند. کلمهٔ «نوافلاطونی» از نظر دوره تاریخی به زمان ۳ قرن پس از میلاد مسیح اشاره می‌کند، دوره‌ای که پلوتینوس و دیگر پیروان افلاطون به تحلیل نظریات او پرداختند. از نظر فلسفه نوافلاطونی تازگی تحلیل‌های پلو تینوس را نشان می‌دهد. البته قبل از پلوتینوس نیز رسم تحلیل افلاطون وجود داشته اما اینطور تصور می‌شود که تحلیل‌های پلوتینوس تفاوت‌های اساسی با تحلیل‌های قبلی داشته. تا مدت‌ها تصور می‌شد که فلسفه نوافلاطونی همان فرضیات افلاطون است. تادر اوایل قرن ۱۹دین شناسی المانی «فردریک شلایر ماخر» به عنوان اولین متفکر در این زمینه شناخته شد. او بر این باور بود که فلسفه نوافلاطونی متفاوت از فلسفه افلاطونی است.

[Proto history [24 به عنوان شاخه ای از مطالعات مربوط به دوره گذار بین پیش از تاریخ و اولین تاریخ ثبت شده است.

[25] Proto anthropology

[26] the study humans prior to the invention writing

[27] paradox

[28] Recorded

[29] www.historydiscussion.net › Ancient Period › History › Proto-History

[30] Discipline

[31] Uncertainty

[32] Drawing

[33] image

[34] Fancy

[35] Figment

[36] Drawing Futures

[37] Approach

[38] Mystery of Being

[39] Dimystify

[40] Secret

[41] در رساله زمان به عنوان  بهره یی از بهره های «مبانی معرفت شناسی؛ و پارادایم های آینده باریخ شناسی»؛ کاملا توضیح داده شده است.

[42] public

[43] Society Pro Corresponded

[44] Expert based

[45] Uncertainty

[46] Voros, j ,(2003)”A Generic Foresight Process Framework”, Vol.5, N.3, pp21

[47]https://motamem.org/%D8%B3%D9%86%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%88-%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA/

[48] Benjamin Books Shwartz

[49] -Schwartz, Peter ;( ۱۹۹۹) The Art of the Long View: Planning for the Future in the Uncertain World; New York: John Wiley and Sons p101 -105.  

[50] Ibid