در ایران معاصر در طی یک فرآیند تاریخی و فکری بغرنج، مدت ها پیش از انقلاب مشروطه، در ابتدا منورالفکری ظهور کرد و مدتی طولانی پس از آن و پس از تجربه مشروطه روشنفکری نیز پیدا شد.
اما برخلاف تصور غلطی که رایج است، روشنفکری به صورت تاریخی و گفتمانی ادامه منورالفکری نبود.
منورالفکری یک «نظام دانایی» ویژه و «شقّ سوم» بود که در اثر تضارب و دیالکتیک امر ایرانی ـ اسلامی و امر مدرن فرنگی پدید آمده بود.
روشنفکری نیز اگر چه شق سومی از «آگاهی» بود، اما به کلی از اوّلی متفاوت بود.
منورالفکری و روشنفکری از دو جهت به طور اساسی از یکدیگر متفاوت بودند؛ یکی از جهت اپیستمولوژیک و دیگری از جهت تاریخی.
با به وجود آمدن روشنفکری نظام دانایی که از قبل با منورالفکری در ایران گشوده شده بود و خود را به موضوع گفتگوی «زمانه‌ی معاصر» تبدیل کرده بود، پس زده شد.
گفتمان روشنفکری از اساس با گفتمان منورالفکری متفاوت و حتی مغایر بود.
روشنفکری که بعد از انقلاب مشروطه مسلط شد، بیشتر مولد نوعی آگاهی شد که می‌توان آن را ایدئولوژیِ سیاسی معاصر نامید؛ مثل چپ روسی و چپ فرانسوی و اسلام سیاسی و روشنفکری دینی و سنت‌گرایی.
همزمان با بسط گفتمان روشنفکری در دوره پسامشروطه، دال‌ها و مفاهیم روشنفکرانه مثل
تقلید و غربزدگی
و خودباختگی و خودباوری
بازگشت به خویشتن و استعمار
استحمار و استکبار و امپریالیسم
طبقه و مبارزه و تجدد‌ستیزی
جای دال‌ها و مفاهیم منورالفکری پیشین مثل ترقی، ملل راقیه، اصلاح امور، مشروطه، قانون اساسی و حکومت قانون، پارلمان و دموکراسی، حقوق انسان و حقوق زن را فرا گرفت، و اساساً دال‌ها و مفاهیم منورالفکری به عنوان مفاهیم سرمایه‌داری، ضدخلقی، ضدتوده و ضددین تفسیر و تعبیر شدند.
در نتیجه یک نوع ضدگفتمان در برابر گفتمان منورالفکری آغازین شکل گرفت و مسیر تحول ایران را مسدود کرد.
گفتمان روشنفکری و ایدئولوگ‌ها و کنشگرانش هر آنچه را که ایرانیان و منورالفکران در چندین سده رشته بودند، پنبه کرد و مسیر تحول ایران را به کلی مسدود و منحرف کرد و اهل زمانه را در دام ایدئولوژی‌ها فرو برد.
اما دهه‌ای پس از انقلاب اسلامی مجدداً دال‌ها و مفاهیم گفتمان منورالفکری با زبان جدیدی در چارچوب گفتمان دموکراسی و حکومت قانون، حقوق بشر و حقوق زنان، تکثرگرایی، برابری، توسعه و رفاه … احیاء شد، اما این بار بیشتر در فضای فلسفه، هنر، رمان، سینما، تکنولوژی و علوم اجتماعی ظهور کرده است.
