کم و بیش از همان اوّلین روزهایی که انسان شروع به پرسش درباره خودش و جهان کرد، پرسش‌های دیگری را هم پیش کشید:
چه چیزهایی را و چگونه می‌توانم بدانم؟
چگونه می‌توانم بفهمم آنچه می‌دانم حقیقت است؟
این پرسش‌ها آغاز معرفت‌شناسی بودند.
معرفت‌شناسی قلمرو بررسی شناخت‌های انسان، ابزارهای کسب معرفت، معیارهای سنجشِ باور و … است.
امّا پاسخ چیست؟ راستش هنوز پاسخِ قاطعی وجود ندارد.
از یونان به این سو نظریات مختلفی درباره معرفت، صدق و معنا مطرح شده‌اند.
قرن بیستم، دوران اوج شکوفایی این پرسش‌ها بود.
از فلسفه تحلیل زبانی گرفته تا پدیدارشناسی، فلسفه علم و معرفت‌شناسیِ تحلیلی، همه و همه به دنبال پاسخ این سوالات بودند.
امّا این سوالات، یکسره نظری و محصول کنجکاوی فیلسوفانه نیستند.
یک نمونه زنده و آشنای این قبیل سوالات، معرفت دینی است.
درباره خداوند چه چیزی را می‌توانیم بدانیم؟
آیا اصلاً می‌توان در این قلمرو به یقین رسید؟
چگونه می‌توان از باور دینی دفاع کرد؟
ایمان آوردن، گواهیِ دیگری (پیامبر)، اعتماد کردن، شهود و … ابزارهای مناسبی برای کسب معرفت اند؟
در قلمرو دین، انتظار چه شناخت‌هایی و با چه کیفیتی را می‌توان داشت؟
و آیا می‌توان این شناخت‌ها را درکِ قابل دفاعی از جهان دانست؟
طبعاً حدس می‌زنید که پاسخ این پرسش‌ها برای اذهانِ جستجوگر، نتایج عملی چشمگیری دارد.
بخش مهمی از فلسفه دین، مخصوصاً معرفت‌شناسیِ دین و تحلیل زبانِ دین به این موضوعات می‌پردازند.
شاید زمانی بیشتر در مورد گستره موضوعاتِ فلسفه دین نوشتم.
امّا در اینجا می‌خواهم به نکته کوتاهی اشاره کنم:
به نظر می‌رسد نه فقط در قلمرو معرفت دینی که در بسیاری قلمروهای دیگر نیز، ابزار قاطعی برای تشخیص حقیقت نداریم.
یعنی نمی‌توانیم مطمئن باشیم آنچه به آن رسیده‌ایم حقیقت است.
آنچه از ما بر می‌آید «پالودنِ روش» و «تمیز کردنِ عینک» است.
ما با عینکِ ذهنمان و با روش‌ها و ابزارهایی دست به جستجو می‌زنیم.
وظیفه ما اصلاح روشِ جستجو و کاستن از خطا است.
ما تنها می‌توانیم به اخلاقِ باور (اخلاق کسبِ باور) پایبند باشیم و بپذیریم که هرچه در نتیجه روش به آن می‌رسیم، حقیقی‌ترین چیزی است که رسیدن به آن از عهده ما بر می‌آید.
ما باید مراقبان روشِ باشیم و نه پاسبانانِ باور.
باور، بخشی از مسیر است و روش، خودِ مسیر.
حقیقت بیشتر در گروِ روش است تا محصولِ جستجو. و خب، در این صورت جستجو در قلمرو امرِ دینی پایان‌ناپذیر است.
مومنانه یا معنوی زیستن، سفری بی‌پایان است و نه قطعیتی یک بار برای همیشه که هیچ تردیدی در آن نتوان کرد.
