گسترش شهرها از منظر فضایی و کالبدی یکی از مشکلات شهرنشینی در جهان معاصر است؛ زیرا با گذشت زمان و رشد بی رویه کمی و کیفی و ترکیب ناموزون محدوده های شهری، زایده های ناخوشایند را پیرامون شهرها به وجود می آورد.
رشد و گسترش سکونتگاه های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه، به یکی از چالش های مهم این کشورها تبدیل شده است.
مطابق آمار هم اکنون حدود 11 میلیون نفر در مناطق حاشیه ای کلان شهرهای ایران زندگی می کنند.
این مناطق از ویژگی هایی همچون، ساخت و ساز نامناسب، بیکاری، اشتغال کاذب، عدم دسترسی به امکانات رفاهی، بهداشتی و آموزشی و مسایل قومیت گرایی برخوردارند.
درباره علل شکل گیری و گسترش حاشیه نشینی (سکونتگاه های غیررسمی) در ایران باید این موضوع را در دو محور عمده مهاجرت روستائیان به شهرها و مهاجرت از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ مورد بررسی قرار داد.
زیرا دلایل و انگیزه های این دو گونه مهاجرت متفاوت است.
از دلایل مهاجرت روستائیان به شهرها که به طور گسترده از دهه چهل خورشیدی آغاز گردیده و همچنان ادامه دارد، می توان به مواردی همچون:
پیشرفت اقتصادی و کسب درآمد بیش تر،
خشکسالی و کاهش درآمد کشاورزی،
کاهش تعلقات اجتماعی خانواده های روستایی و احساس حقارت از زندگی در روستا،
وجود جاذبه های زندگی شهری،
از بین رفتن یا ناکارآمدی مدیریت روستا اشاره کرد.
درباره علل مهاجرت افراد از شهرهای کوچک به حاشیه شهرهای بزرگ تر – که امروز بیش تر مهاجرت ها در ایران از این نوع است- می توان موارد زیر را برشمرد:
بیکاری،
کمبود امکانات شهری،
کسب منزلت و موقعیت های مناسب پیشرفت اقتصادی،
گمنامی به معنای خارج شدن از نظارت خانواده و اقوام که خاص شهرهای کوچک است،
گسترش شبکه های ارتباطی افراد به دلیل گسترش رسانه ها و شکل گیری شبکه های اجتماعی.
حاشیه نشینی (سکونتگاه های غیررسمی) به عنوان یک واقعیت اجتماعی تحمیل شده بر کلان شهرها، دارای پیامدهای مختلفی است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. پیامدهای روان شناختی مانند احساس تبعیض و بی عدالتی، احساس محرومیت و تحریک پذیری عصبی
2. پیامدهای شهری- کالبدی مانند عدم هماهنگی بین بودجه عمرانی شهر با هزینه های موردنیاز برای رفع مشکلات محله های حاشیه ای و محدوده اصلی شهر، افزایش ساخت وسازهای غیراستاندارد وعدم ایجاد مکان های مورد نیاز شهری در مناطق حاشیه
3. پیامدهای سیاسی – امنیتی مانند افزایش سطح نارضایتی مردم از مسئولین و ادارات، انتساب مشکلات موجود محلات به ناکارآمد بودن اقدامات مسئولین و بروز احساسات منفی نسبت به مسئولین در بین مردم محلات حاشیه ای
4. پیامدهای اجتماعی و فرهنگی مانند افزایش میزان آسیب ها و جرایم اجتماعی، افزایش فاصله طبقاتی بین ساکنان شهر و مناطق حاشیه ای و افزایش قانون گریزی.
درباره راهکارهای مقابله با مساله حاشیه نشینی و در راستای بهبود شرایط زندگی یا کاهش مشکلات ساکنان این مناطق می توان موارد زیر را مورد توجه قرارداد:
1.دوری از کلی نگری درباره مناطق حاشیه نشین؛ زیرا نحوه شکل گیری و انگیزه های افراد از سکونت در حاشیه شهرهای مختلف، متفاوت است. لذا بدون شناخت این دلایل و انگیزه ها نمی توان به راهکارهای مناسبی برای حل مسائل ساکنان این محلات دست یافت.
2. مبنا قراردادن نیازهای خوداظهار ساکنان مناطق حاشیه نشین؛ به این معنا که مهم ترین نیازها و مسائل موجود در هر منطقه حاشیه نشین از منظر ساکنان این مناطق مورد بحث و بررسی قرار گیرد و راه حل ها نیز از طریق فرآیند گفتگو و تعامل با آنان مشخص شوند.
3.ساکنان مناطق حاشیه نشین با مسائل و نابرابری های گوناگونی مواجه هستند که سیاست های ناکارآمد طی دهه های گذشته سبب ایجاد آنها هستند. بنابراین آنان به درستی طلب کار جامعه هستند و شکل گیری این مناطق نتیجه ضعف برنامه های مراقبت اجتماعی درباره اعضای جامعه است.
در همین راستا؛ می توان گفت حدود 15 درصد از جمعیت ایران که در این مناطق زندگی می کنند، جزو افراد شریف، زحمت کش و کم توقع جامعه ما هستند که به دلیل عدم توانایی پرداخت هزینه خرید یا اجاره مسکن در محدوده اصلی شهر، به اجبار در این مناطق ساکن شده اند.
4.گفتنی است بعضی مناطق حاشیه نشین که در گذشته وضعیت نامناسبی داشته اند با برنامه ریزی های صورت گرفته و مشارکت ساکنان آن، هم اکنون دارای امکانات و شرایط خوبی هستند و این مناطق می تواند الگویی برای سایر نقاط حاشیه ای باشد.
