پارسنز[1] در آثار خود مفهوم انسجام را در معانی متفاوتی به کار برده که تفکیک آن‌ها به منظور درک هر چه بهتر اندیشه های او ضروری است. اولین تفکیک لازم، تفکیک بین دو مفهوم زیر است:
- انسجام سیستمی
- انسجام اجتماعی
انسجام سیستمی: پارسنز جزء نخستین کسانی است که از تئوری عمومی سیستم در توسعه جامعه‌شناسی استفاده کرده است.
در تئوری سیستم ها، هر سیستم نیازهایی خاص خود را دارد و بقای هر سیستم منوط به رفع این نیازهاست.
هر سیستم به کمک خُرد سیستم های (sub – systems) مختلف خود این نیازها را برآورده می سازد.
بنابراین، کارکرد هر خُرده سیستم عبارت است از ارضای یک نیاز خاص که به بقای سیستم کمکی کند.
بدیهی است که اخلال در کارکرد هر یک از خُرده سیستم ها به اخلال در سیستم کل (whole – system) و عدم انسجام آن منجر خواهد شد.
از سوی دیگر خُرد سیستم ها، علاوه بر کارکردهای خاص خود بر یکدیگر نیز نفوذ و تاثیر متقابل دارند.
حال اگر یکی از خُرده سیستم ها به جای نفوذ متقابل بر خُرده سیستم های دیگر سلطه داشته باشد، باز سیستم از انسجام کافی برخوردار نخواهد بود.
این برداشت از انسجام سیستمی پیوند نزدیکی با مفاهیم تعادل و نظم دارد.
انسجام اجتماعی
پارسنز موضوع انسجام را حداقل در دو تا از نظام‌های کنش (نظام شخصیت و نظام اجتماعی) بیشتر مورد توجه قرار داده است.
انسجام و نظام شخصیت: به نظر پارسنز خانواده دو کارکرد اساسی دارد:
- اجتماعی کردن اولیه کودکان، چنانکه آن‌ها بتوانند واقعاً اعضای یک جامعه شوند.
- ثبات شخصیت افراد بزرگسال جامعه (زن و شوهر)
پارسنز خانواده را به کارخانه هایی که شخصیت های انسانی را تولید می کند، تعبیر می کند.
بنابراین، اساساً در خانواده است که شخصیت کودکان شکل می گیرد و در واقع شکل گیری شخصیت به معنای اجتماعی شدن است.
کودک نقش‌های مختلف ( نقش فرزند، نقش برادر، نقش خواهر) و تفکیک هر یک از دیگری را در جریان اجتماعی شدن فرا می گیرد و به کمک همین تفکیک ها است که رشد شخصیت صورت می گیرد.
منتهی به نظر پارسنز در هر نظام کنش (چه نظام‌های شخصیتی و چه نظام‌های اجتماعی) همواره دو فرآیند تفکیک و انسجام به موازات هم عمل می‌کنند.
اولین تفکیکی که کودک می آموزد تفکیک بین “من” و “او” ( کودک و مادر) است.
او دو نقش را در این مرحله می آموزد: “نقش کودک” و”نقش مادر”.
این تفکیک اگر چه کودک را از مادر “جدا” و متمایز می کند، اما چون مادر نیازهای کودک را برآورده می سازد و به او مهربانی می کند، انسجام بین این دو جزء نظام کنش (فرزند و مادر) صورت می گیرد.
در همه مراحل رشد پس از هر تفکیکی، یک فرآیند انسجام (یکپارچگی) صورت می گیرد.
بنابراین، انسجام عبارت است از مجموعه سازگارهایی که از سوی دیگر اجزای سیستم صورت می گیرد تا شرایط برای بقای وضع تفکیک یافته جدید فراهم گردد و در عین حال شرایط لازم برای بقای سیستم به عنوان یک کل در حالت حرکت نیز مهیا شود.
انسجام و نظام اجتماعی: پارسنز در کتاب نظام اجتمای خود نیز مفهوم انسجام را در سطوح گوناگون به کار برده است. اگر از دیدگاه جهت گیری های کنش (Action -orientation) به موضوع نگاه کنیم خود (ego) سه نوع جهت گیری کنش دارد:
- ابزاری
- اظهاری
- اخلاقی
کنش های ابزاری؛ کنش هایی هستند که به بهترین وجه خود را در معاملات اقتصادی نشان می دهند.
هدف از این نوع کنش ها، ارضای نیازها و به حداکثر رساندن خشنودی (Gratification) “خود” است.
برعکس، کنش های اظهاری؛ کنش هایی هستند که معطوف به دستیابی به هدفی خارج از موقعیت واسطه کنش نیستند. غایت و هدف این کنش ها در خودشان قرار دارد.
البته این به معنای آن نیست که این کنش ها در موقعیت های کنش معطوف به هیچ عینیتی (object) نیستند، وقتی ما یک تابلوی هنری را می بینیم و به وجد می آییم و از آن تعریف و تمجید می کنیم، نوعی کنش اظهاری از خود بروز داده ایم.
حال هرگاه در موقعیت های اجتماعی، کنش های اظهاری خود معطوف به دیگران باشد به نوعی همکاری و انسجام با دیگران می انجامد.
به نظر پارسنز هر گاه این انسجام نهادینه باشد، می توان آن را همبستگی (solidarity) یا به بیان کوتاه وفاداری (loyalty) نامید.
اما سطح بالاتری هم از انسجام وجود دارد و آن وقتی که کنش های افراد اخلاقی و معطوف به یک جمع (collectivity) است. در این نوع کنش هاست که مسئولیت و وفاداری به حد اعلای خود می‌رسد و فرد به بهترین نحو در یک جمع ادغام و حل می‌شود. به نظر پارسنز همبستگی در اینجا با مفهوم اجبارهای اخلاقی دورکیم مترادف است.
پس از دیدگاه پارسنز انسجام عبارت است از فرآیند ادغام فرد در جمع که با کنش های اظهاری و اخلاقی شکل می گیرد. شکل گیری همبستگی با یک جمع به رشد احساس مسئولیت و وفاداری نسبت به آن جمع منجر می‌شود.
[1] Talcott Parsons
