مقاله علمی معمولاً در نتیجه پژوهش منطقی، ژرف و متمركز نظری، عملی یا مختلط، به كوشش یك یا چند نفر در یك موضوع تازه و با رویكردی جدید با جهت دستیابی به نتایجی تازه، تهیه و منتشر می گردد. (اعتماد و همكاران، 1381، ص2).
چنین مقاله ای در واقع گزارشی است كه محقق از یافته های علمی و نتایج اقدامات پژوهشی خود برای استفاده سایر پژوهشگران، متخصصان و علاقه مندان به دست می دهد.
تهیه گزارش از نتایج مطالعات و پژوهش های انجام شده، یكی از مهمترین مراحل پژوهشگری به شمار می رود؛ زیرا اگر پژوهشگر نتواند دستاوردهای علمی خود را در اختیار سایر محققان قرار دهد، پژوهش او هر اندازه هم كه مهم باشد، به پیشرفت علم كمكی نخواهد كرد؛ چون رشد و گسترش هر عملی از طریق ارائه و به هم پیوستن دانشِ فراهم آمده از سوی فرد فرد اندیشمندان آن علم تحقق می یابد.
همان طور كه پژوهشگر پیش از اقدام به پژوهش، نیازمند توجه و بررسی یافته های علمی پژوهشگران قبل از خود است تا بتواند یافته های علمی خود را گسترش بخشد، دیگران نیز باید بتوانند به یافته های پژوهشی او دسترسی پیدا كنند و با استفاده از آنها فعالیت های علمی خود را سازمان داده، در ترمیم و تكمیل آن بكوشند.
از امتیازهای مهم یك مقاله می توان به مختصر و مفید بودن، بِروز بودن و جامع بودن آن اشاره كرد.
زیرا محقق می تواند حاصل چندین ساله پژوهش خود در یك رساله، پایان نامه، پژوهش، یا حتی یك كتاب را به اختصار در یك مقاله علمی بیان كند تا پژوهشگران دیگر بتوانند با مطالعه آن مقاله از كلیات آن آگاهی یابند و در صورت نیاز بیشتر، به اصل آن تحقیقات مراجعه كنند.
بدین منظور، امروزه نشریات گوناگونی در زمینه های مختلف علمی- پژوهشی نشر می یابد و مقاله های به چاپ رسیده در آنها، اطلاعات فراوانی را در اختیار دانش پژوهان قرار می دهند.
لازم است محققان با شیوه تدوین مقالات علمی آشنا باشند تا بتوانند با استفاده از شیوه های صحیح، با سهولت، نتایج تحقیقات و مطالعات خود را به صورت مقاله در اختیار علاقه مندان قرار دهند.
نوشتن مقاله مستلزم رعایت اصولی در ابعاد مختلف محتوایی، ساختاری و نگارشی است.
ملاك های محتوایی مقاله
یكی از مهمترین ابعاد مقاله علمی، محتوای علمی و ارزشمندی كیفی آن است.
مقاله باید یافته های مهمی را در دانش بشر گزارش نماید و دارای پیامی آشكار باشد؛ بنابراین پیش از تهیه مقاله، محقق باید از خود بپرسد كه آیا مطالب او آنقدر مهم است كه انتشار آن قابل توجیه باشد؟ آیا دیگران از آن بهره خواهند برد؟ و آیا نتایج پژوهش او، كار آنها را تحت تأثیر قرار خواهد داد؟ (هومن، 1378، ص 82).
در اینجا به چندین اصل مهم از اصول و معیارهای محتوایی پژوهش علمی اشاره می گردد كه توجه به آنها قبل از تهیه مقاله به ارتقای كیفیت آن كمك می نماید.
- فرایند «تفكر»
تفكر، تلاش برای معلوم كردن مجهول با استفاده از علوم موجود است (غرویان، 1368، ص11).
بنابراین اساسی ترین محور محتوایی یك پژوهش علمی، آن است كه مجهولی را روشن نماید.
بر این اساس، هر پژوهش علمی در پی پاسخ دادن به پرسش هایی است كه تاكنون برای مخاطبان كشف نشده است.
از این رو پژوهش علمی همیشه با طرح یك یا چند سئوال آغاز می شود كه محقق در صدد پاسخگویی به آنهاست.
- منطقی بودن
منطق كه راه درست اندیشیدن (تصور) و صحیح استدلال آوردن (تصدیق) را می آموزاند، (مطهری، 1372، ص 21) ابزار ضروری یك مقاله علمی است و محقق باید شایستگی لازم را در استدلال آوردن، تحلیل محتوا و نتیجه گیری داشته باشد.
قواعد تعریف، طبقه بندی، استنباط های قیاسی و استقرایی، روش های مختلف نمونه برداری و غیره همه از ویژگیهای منطقی یك مقاله علمی است كه محقق باید به آنها توجه داشته باشد (هومن، 1374، ص 19).
- انسجام و نظامدار بودن
مرتبط بودن اجزای مختلف مقاله با همدیگر، همچنین متناسب بودن آنها با عنوان مقاله و ارتباط عناوین فرعی با همدیگر، از جمله مواردی است كه به تحقیق، یكپارچگی و انسجام می بخشد.
بر این اساس، محقق باید عناوین فرعی مقاله خود را با نظمی منطقی از یكدیگر مجزا كرده، ارتباط بخش ها را مشخص نماید.
- تراكمی بودن
از آنجا كه هدف پژوهش پاسخ به سئوال هایی است كه تا آن زمان دست كم از نظر محقق، پاسخی منطقی برای آن وجود نداشته است، هر پژوهش علمی باید از یك سو به منظور كشف دانش جدید، و از سوی دیگر، برای تكمیل دانش، صورت پذیرد.
بنابراین هدف اصلی یك مقاله، كشف یا تكمیل دانش بشری است، نه تكرار دوباره آن با عبارات مختلف (هومن، 1374، ص 20).
- تناسب موضوع با نیازهای فعلی جامعه علمی
هر پژوهش علمی باید نیازهای اساسی جامعه علمی خود را در نظر گرفته، در صدد حل آن مسایل برآید؛ بنابراین از طرح موضوعاتی كه از اولویت تحقیقی برخوردار نیستند و جامعه علمی، بدان ها نیاز ندارد، باید احتراز نمود.
- خلاقیت و نوآوری
هر تحقیق علمی زمانی می تواند در ارتقای سطح دانش، موفق و موثر باشد كه از فكری بدیع و خلّاق برخوردار باشد.
مقالاتی كه به جمع آوری صِرف بسنده می كنند، نمی توانند سهم عمدهای در پیشرفت دانش بشری داشته باشند.
- توضیح مطلب در حدّ ضرورت
از جمله مواردی كه محقق در گزارش نویسی پژوهش خود (مقاله) باید بدان توجه كند، پرهیز از حاشیه روی و زیاده گویی افراطی است.
همچنان كه خلاصه گویی نباید به حدّی باشد كه به ابهام و ایهام منجر شود.
بر این اساس محقق باید به حدّی مطالب را تبیین كند كه مقصود وی برای خواننده، روشن شود.
- متناسب بودن با نظریه ها
هر رشته علمی، متشكل از نظریه ها و قوانینی است كه مورد اتفاق صاحبنظران آن فن است.
یافته های به دست آمده در تحقیقات میدانی یا توصیفی نباید با قوانین كلی آن رشته تخصصی منافات داشته باشد.
- اجتناب از كلی گویی
هدف نهایی علم، صورت بندی یك «نظریه» و «تبیین كردن» یكی از اصول مهم نظریه است. (دلاور، 1371، ص 33) از این رو محقق باید بتواند مباحث علمی خود را به روشنی توضیح دهد و با زبان گویا آن را تبیین و از كلی گویی اجتناب نماید.
- گزارش روش شناسی تحقیق
«تحقیق» فرایندی است كه از طریق آن می توان درباره ناشناخته ها به جست و جو پرداخت و از آن، شناخت لازم را كسب كرد.
در این فرایند چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آنها به یافته ها «روش شناسی» نامیده می شود.
این سئوال كه چگونه داده ها باید گردآوری شود و مورد تفسیر قرار گیرد، به طوری كه ابهام حاصل از آنها به حداقل ممكن كاهش یابد؟» از موارد مهم تحقیق علمی است. (سرمد و همكاران، 1379، ص 22).
یك تحقیق علمی زمانی می تواند مطالب خود را به اثبات برساند كه از روش گردآوری مناسبی برخوردار، و آن روش ها در مقاله به خوبی بیان شده باشد.
