عقلانیت ابزاری

ریمون بودون شرح می دهد که عقلانیت ابزاری بر شش اصل موضوعه بنا می شود که با یکدیگر چهارچوبی را شکل می دهند که هر نظریه در علوم اجتماعی می تواند در قالب آن قرار گیرد:

1- اولین اصل از دیدگاه هستی شناختی، عبارت از اصل «فردگرایی» است که بر اساس آن هر پدیده اجتماعی فراورده ای از مموع اعمال، تصمیمات، گرایش ها، رفتار و یا عقاید فردی است. فقط افرادند که توانایی قصد، نیت و انتخاب را دارند و مستعد آن هستند.

برای مثال، بر اساس این اصل، نظر یا تصمیم جمعی در شرکتی اقتصادی، در حزبی سیاسی یا در سازمانی اداری برآمده از تجمیع یا ترکیب نظرات و تصمیمات فردی مجموعه افراد با رعایت قواعد کارکردگرایانه است.

2- اصل دوم با اصل «تفهم» می گوید که تمام اعمال، تصمیمات، گرایش ها، رفتار و یا عقاید فردی می توانند توسط محقق یا مشاهده کننده ای که درصدد توضیح آن هاست، فهمیده شوند.

3- اصل سوم یا اصل «عقلانیت» فرض می کند که همه اعمال، تصمیمات، گرایش ها، رفتار و یا عقاید فردی، به طور عمده محصول دلایلی معقول اند. به عبارت دیگر، علت رفتار فرد در دلایلی است که او برای خود دارد و از این جهت به منظور توضیح کنش، باید به بازسازی دلایل و فهم آن پرداخته شود. البته فهم کنشگر به منظور اجتناب از اختلاط آن با دلایل محقق یا مشاهده کننده کنش است.

4- اصل چهارم یا اصل «نتیجه گرایی یا ابزارگرایی» فرض می کند که دلایل رفتار فرد مربوط به ملاحظه «جلو جلوی» نتایجی است که امکان دارد اعمال، تصمیمات و یا گرایش ها به همراه آورد.

برای مثال، بودون به نگاه عابر پیاده به چپ و راست در هنگام گذر از خیابان اشاره می کند که به دلیل کاهش خطرات احتمالی، این عمل را انجام می دهد.

5- اصل پنجم یا اصل «خودخواهی» فرض می کند که فرد به طور قطع یا با اولویت اول، فقط به نتایجی که اعمال، تصمیمات و یا گرایش ها در جهت منافع شخصی به همراه خواهند داشت، توجه می کند و تصمیم به انتخاب می گیرد.

6- در آخر، اصل ششم یا اصل «حداکثرسازی» در مورد منفعت با این فرض است که فرد با محاسبه امتیازات و هزینه های اعمال، تصمیمات و یا گرایش ها، رفتاری را انجام می دهد که بیشترین مطلوبیت را به همراه داشته باشد.

منبع:

ملکی، خسرو (1395)، نظریه های معاصر جامعه شناسی فرانسه، تهران: انتشارات جامعه شناسان، ص 182-181.