فضای سوم و «توهم گفتمانی»
فضای سوم در حقيقت يك فضای تداخلی – اجتماعی است كه بخشی از آن در فضای واقعی، بخشی ديگر در فضای مجازی و بخشی ديگر در فضای ذهنی شكل می گيرد.
اين فضا محصول تعامل سه فضای واقعی، ذهنی و مجازی است.
در اين فضای جديد است كه افراد و سازمان ها بايد فعاليت های جديد خود را تعريف نمايند.
واژة فضا از واژه Spatium (واژه Space در انگلیسی از واژه Spatium در لاتین گرفته شده است) در زبان لاتين كلاسيك گرفته شده و آن را به معنی فاصله، امتداد، جايگاه يا مكان تعريف می كنند.
برای اين فضا نيز سه بُعد طول، پهنا و عمق قائل بودند (عموری، 1397).
لغت نامه دهخدا فضا را به «ميدان و عرصه» معنا كرده است (دهخدا، 1325).
فرهنگ فارسی معين نيز آن را به «مكان وسيع، زمين فراخ و ساحت» (معين، 1386) معنی كرده است.
بنابراين، می توان گفت كه عمدتاً فضا به مكان، عرصه، ساحت و امثالهم معنا شده است.
اگرچه بحث فضای سوم يا فضای مرزی ميان فضای واقعی و فضای مجازی در سال های اخير در خارج از كشور مطرح بوده است، اما طرح اين مباحث به شكل تخصصی تر مديون كارهای علمی مسعود كوثری، استاد دانشگاه تهران است.
كوثری فضای مرزی را حاصل اشتراك بخش هايی از دو فضای واقعی و فضای مجازی می داند.
اين فضا كه نقطه تماس دو فضای واقعی و مجازی است، حامل بخش هايی از خصوصيات هر دو فضا است.
البته مفهوم فضای سوم با رويكرد جديد ريشه در نظريه فضای سوم ادوارد سوجا دارد.
سوجا در كتاب پساكلان شهر (Soja, 2000) سعی می كند تا شكاف های بين نظريه پسااستعماری و جغرافيای پسامدرن با استفاده از ايده «فضای سوم» برای ايجاد نوعی از گشودگی و «باز شدن» در فضامندی های زندگی را مورد بحث و بررسی قرار دهد (ميراحمدی و ذكی، 1395: 105).
سوجا فضای سوم را اينگونه بازنمايی می كند:
«من از تعبير فضای سوم برای اشاره به شيوه خاص تفكر درباره فضای اجتماعی توليدشده، استفاده می كنم. در اين شيوه فضامندی زندگی ما، جغرافياهای انسانی كه ما در آنها زيست می كنيم، به همان اندازه حساس و مهم تلقی می شوند كه ابعاد تاريخی و اجتماعی» (سوجا، 1396).
با چنين نگاهی به فضای سوم كه در راستای نوعی از فضای اجتماعی توليد شده می باشد، گفتمان ها كه ريشه در دانش و تفكر دارند، تحت تاثير اين فضای جديد قرار می گيرند.
مطالعات نگارنده در مورد تعاريف مختلف فضای سوم از سوی انديشمندان مختلف به جمع بندی ذيل منتهی شده است كه محورهای آن درج می شوند:
1- فضا، همان جامعه يا روابط اجتماعی است.
2- فضا هم مادی و هم ذهنی است.
3- فضا كنش متقابل اجتماعی است.
4- فضا از جمع بدن، زمان و مكان بدن است.
5- فضا همان فضای ذهنی يا فضای هم آميز/ آميخته است.
از سوی دیگر بحث فضای سوم عمدتاً با مباحث شرق شناسی و پسااستعماری همراه بوده كه از سردمداران آن ادوارد سعيد، گاتری چاكراورتی اسپيواك و هومی بابا هستند.
هومی بابا (Bhabha, 1994) از انديشمندانی است كه مفهوم «فضای سوم» را در ادبيات علوم انسانی و اجتماعی و به ويژه مباحث فرهنگی وارد ساخت.
تلاقی دو فضای ذهنی استعماری و واقعی پسااستعماری، فضای جديدی را از نظر فرهنگی – اجتماعي به وجود می آورد كه هومی بابا آن را «فضای سوم» ناميده است.
اين فضا، يك فضای ذهنی، اجتماعی و انتزاعی – رفتاری است.
بر پايه اين فضای جديد گفتمان های مختلفی متولد می شوند كه بخشی از آنها ريشه در فضای استعماری و بخشی ديگر در فضای پسااستعماری دارند.
با ظهور فضای مجازی و تعامل فضای واقعی با فضای مجازی، فضای جديدی مطرح گرديد كه نام «فضای سوم» بخود گرفت، اما با آنچه كه هومی بابا مطرح كرده بود، متفاوت است.
در حقيقت، فضای جديد يك فضای تداخلی – تعاملی است كه در نتيجه حضور انسان در دو فضای واقعی و مجازی است.
اين فضا نه فضای ذهنی است و نه فضای مادی است، بلكه يك فضای بينابينی است كه در تصورات، رفتارها و اقدامات انسان تجلی می يابد.
با ظهور اين فضای تداخلی – تعاملی، گفتمان ها از دو خصلت واقعی – مجازی برخوردار شده اند.
اين وضعيت، كشمكش ها و درگيری های گفتمانی را وارد چالش های جديدی كرده است كه بر شيوه های به حاشيه راندگی گفتمان های ديگر تاثير فراوان داشته است.
اگر ظهور گفتمان های فضای واقعی ريشه در واقعيت های نسبی را بپذيريم كه منشا آنها نوعی از دانش و معرفت عملی بدانيم
گفتمان فضای مجازی كه در آن بسياری از شايعات، دروغ پردازی ها، سخنان غيرمستند، اخبار بدون منبع و امثالهم وجود دارد، گفتمانی است كه اگر از واقعيت خالی نباشد، از واقعيت نسبی نيز برخوردار نيست.
عليرغم اين وضعيت، تداخل اين دو فضا، نوعی از تداخل گفتمانی ايجاد می كنند كه نتيجه آن ظهور «توهم گفتمانی» است.
اين توهم، اگر چه ظهور واقعی دارد، اما از واقعيت عينی و حقيقی به دور می باشد.
منابع
– دهخدا، علی اکبر (1325) لغت نامه دهخدا، تهران: مجلس.
– سوجا، ادوارد (1396)، «نظریه انتقادی اجتماعی (تاریخ: جغرافیا: مدرنیته)» در کتاب مجموعه مقالات مطالعات فرهنگی با سر ویراستاری سایمون دیورینگ، مترجمان: نیما ملک محمدی و شهریار وقفی پور. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، صفحه: 17.
– عموری، عباس (1397)، « مواجهه دیالکتیکی کاربر (سوژه) با دو فضای واقعی و مجازی و شکل گیری فضای سوم؛ مطالعه موردی بازی پوکمن گو »، رساله دکتری منتشر نشده، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.
– معین، محمد (1386)، فرهنگ فارسی معین، نشر ثامن.
– میراحمدی، فاطمه سادات و یاشار ذکی (1395)، “دامنه مطالعات ژئوپلیتیک پست مدرن”، مجله پژوهش های جغرافیای سیاسی، سال اول، شماره سوم، پاییز، صص 95-128، صفحه: 105.
– Bhabha, H. (1994). The Location of Culture. London: Routledge.
– Kosari, Masoud and Abbas Amoori (2018). Thirdspace: The Trialectics of the Real, Virtual and Blended Spaces, Journal of Cyberspace Studies, Volume 2, No. 2, July, pp 163-185.
– Soja, E. (2000). Postmetropolis: Critical Studies of Cities and Regions. Blackwell.